Жырсыз, тойсуз халкъ – халкъ болмаз

Халкъыбызны ийнагъы «Балкария» фольклор-этнография къырал тепсеу ансамбль къуралгъан кюнден башлап бюгюнлюкге дери бизни жюреклерибизни жарытханлай, къууандыргъанлай келеди. Быйыл ол къуралгъанлы 35 жыл толады. Аны бла байламлы ансамбльни тарыхыны юсюнден материалланы басмалагъанбыз. Аладан бирин а кесини заманында той къауумну юбилейлеринден бирине КъМР-ни халкъ поэти Мокъаланы Магомет жазгъан эди. Ол тарых магъаналы материалны бюгюн эсгерирге сюебиз.

Бизни бу буруннгулу тауларыбызда жашагъан ата-бабаларыбыз – эрттегиле, ёмюрден ёмюрге ёте, тюрленмей, унутулмай тургъан нарт сёзлени, ётюрксюз-омакъсыз халкъ айтыуланы къурагъанла дунияда башха халкъланы адамлары кибик, кеслерича тепсей, кеслерича жырлай да билгендиле. Жашау къыйынлыкъны ауурлугъу, ала кеслери къалагъан таш хуналаны ауурлукъларыча, юслеринден басып тургъанлай да, жашауну сюйюп, жашаргъа сюйюп, не аз къууанчларына да къууана, хар жангы кюнлеринден кёп иги умут эте:       «Жырсыз, тойсуз халкъ – халкъ болмаз», - дегендиле. Биз да, аланы туудукълары, ол ала айтхан затлагъа тюбей, тюшюне келгенбиз. Бютюнда «Балкария» деген ат бла малкъар халкъны фольклор-этнография ансамбли къуралгъанда!

Малкъарны тойчула жыйыныны жолу, эрттеден келе-келип, бирде, халкъыбыз кёчгюнчюлюк къыйынлыгъын сынагъан ол оу заманда тохтап, юзюлюп къалгъандан сора, аны, тойчула жолун, жангыдан башлау, анга жашау кюч бериу, не айтып, не жазып, адам адамгъа толу ангылаталмазча, бек къыйын эди. Нек дегенде, Къабарты-Малкъарда, андан тышында да аты айтылгъан «Кабардинка» ансамбль бола тургъанлай, таулуланы эрттегили, унутула баргъан тепсеулерин жангыртып, жангы фольклор-этнография ансамбль къурауну, башха сылтауланы айтмай окъуна къойсакъ да, къыралны жанындан анга ахча къоранч асыры кёп боллукъду деп, республикагъа оноу этген бир-бир уллу къуллукъчула къабыл кёрмей эдиле. Халкъ а сакълай эди ёмюрле теренинден келген ариу тау тартыула тартылып башланырларын. Жашларыбыз, къызларыбыз, алгъынча, къушкъанат таууш эте, жамауатны аллына уста тепсеулери бла чыгъарларын сакълай эдик.

Буруннгулуланы, къартларыбыз айтыучулай, ётюрюк сёзлери жокъду. «Башланнган иш бишер, къымылдагъан тиш тюшер», - дегендиле ала. Алайды да, эртте, 30-чу жыллада, Шимал Кавказда бек уста тойчу Рахайланы Якуб – Улбашланы Мутайны устазы – къолгъа алгъан ишни – тойчулукъну - он жыл мындан алгъа аягъы юсюне салыргъа таукел болгъан адамланы истеулеринден «Балкария» фольклор-этнография ансамбль къуралгъанды. Бизни халкъыбызны маданият байлыгъын дуниягъа белгили этген бек уллу, бек жарыкъ шартладан бириди ол. Анга ал заманда «тёречиле» Этезланы Бахаутдинни башчылыгъында къыйын салгъандыла. Ала, кече-кюн демей, аны къайгъысын кёрюп, не тюрлю тыйгъычладан да – тыйгъычла уа, не медет, аз тюйюл эдиле – ётер онг тапхандыла, таулу жашланы, къызланы тепсерге кёллендиргендиле. Алай аллай уллу ишде: «Хайт дегиз! Эринмей, эрикмей кюрешигиз, маржа!» -дегенден сора да, жаш тойчуланы хар бирине иги кесек ахча болушлукъ керек болгъанды.

Къайталаны Исмайыл – ол заманда Каменка элде «Алтын къол» деген фирманы таматасы, къолундан келгенича, ай сайын алагъа иш хакъ берип тургъанды. Cav болсун, мен да халкъны адамыма деп, чомартлыкъ этген, жюрек халаллыгъын ёз миллетине саугъа этген! «Терек» санаторийни баш врачы Ботталаны Валерий да уллу ыспасха, бюсюреуге тийишлиди. Тойчуларыбызгъа бек болушханды ол. Не бла? Жаш солистлеге тепсеу усталыкъгъа юйренирге хакъсыз жер бергени бла. «Терек» санаторийни клубунда юйрене эдиле ала. Къудайланы Мухтар башчылыкъ этип «Балкарияны» къуралыуунда Зумакъулланы Борис, Чабдарланы Борис, ансамбльни биринчи директору Таукенланы Идрис да ыспасха тийишлидиле.

Былайда, артха къоймай, айта кетерге керекди: ким не десе да, Малкъарны этнография ансамблине кимден да Къудайланы Мухтарны къыйыны уллуду. Ол башлагъанды аны биринчи атламларын. Тюрлю-тюрлю буруннгулу халкъ тепсеулени тартыуларын, аланы тепсеу жорукъларын халкъдан жыйып, жыйышдырып, илму иш жазгъанды да, китап этип чыгъаргъанды. Ызы бла уа къайсы тепсеуню къалай тепсерге керегине да ол кеси юйретгенди жаш таулу тойчуланы. Усталыгъын, заманын да аямай, кечесин кюн этип, тохтаусуз кюрешгенди. Алай кюрешмесе, бу мен хапарын айта тургъан ансамбль, Аллахды билген, бюгюн да болмай турур эди.

Аты битеу къыралгъа белгили Улбашланы Мутай, жангы къуралгъан таулу ансамбльни художестволу башчысы болуп, аны ишине кемсиз къууаннганды, жаш тойчулагъа кёз-къулакъ болгъанлай тургъанды. 1990 жылда уа Мухтар да, Мутай да, «Балкарияны» Абхазиягъа элтип, анда бирси халкъланы фольклор-этнография ансамбльлери бла эришиулеге къатышып, биринчи жерни алгъандыла. Алагъа саугъагъа «Алтын такъыя» («Золотой шлем») берилгенди.

Бу эки фахмулу адам, ансамбльни ишин ма алай, бирден къолгъа алып, къургъакълыкъ къысхан жерге шууулдап жетген жаз жауунча, мингле бла адамлагъа уллу къууанч бергендиле – бирде къуш учханнга, бирде тау тарында уруп келген суугъа, бирде уа шош кёлде къанкъаз жюзгенине ушагъан тау тепсеуле бла.

Ол тепсеуледе халкъыбызны жаны-тини кёрюнеди. Аны тауларыбызгъа тенг бийиклиги, таукеллиги да. Аны азатлыгъы, жигитлиги да. Аны жарыкъ умутлары, дуниягъа огъурлу къарамы, жашаугъа чексиз сюймеклиги да.

«Балкария» ансамбльде хар тепсеуню кесини энчи жыры барды. Той бла жыр ёмюрден бери да эгеч бла къарындашдыла. Аны себепли, бурун заманладача, тойчула тепсей туруп, ала тепсеп бошагъынчы, къарс бла, къобуз тартыу бла бирге жыр айтылгъанлай турады. Жыр башчыла уа белгили жырчыларыбыз Жанатайланы Салих, Газаланы Алим, Мусукаланы Русландыла.

Биринчи кере, эсимдеди, халкъ аллына чыгъып, тепсеп башлардан алгъа, тойчу жашла бла къызла «Терек» санаторийни клубунда кеслерини усталыкъларын кёргюзте эдиле бизге, къараргъа баргъанлагъа. Шахардан, элден да келип, бек кёп адам жыйылгъан эди ары. Сахнада биз алгъын бир заманда да кёрмеген жаш тойчула алай ариу тепсей эдиле, алайда асыры къууаннгандан, къарагъанланы кёллери толуп къалгъан эди. Ачыкъ жилягъанла окъуна бар эдиле. Къууанчым уллудан, мени да толгъан эди кёлюм. Жюрегим учунуп къалгъан эди, дуниягъа сыйынмай, не халкъыбыз, не кесим ёмюрде бир къыйынлыкъ сынамагъанча, жер башында менден бай, менден насыплы да жокъча. Той а бара эди. Жырла уа айтыла эдиле, тюрлю-тюрлю тепсеуле бири бирин алышындыра. «Бийнёгер», «Алтын Хардар», «Тепена». «Асланбий», «Голлу», «Жортууул»... Къайсы бирин айтайым –  бири биринден аламатла!

Той а бара эди. Жердегими, кёкдегими унутуп, алай къарай эдим тепсегенлеге. Тойчулагъа къарай, узакъ ёмюрледен бери кёп къыйын, ныхытлы жолну арытып келген, тауларыбызгъа ушагъан, огъурлу, тёзюмлю, кишилигин не къыйын кюнюнде да тас этмеген халкъыбыз кёрюне эди кёзюме. Ёмюрде не уллу кюч да тепдиралмазлыкъ къадама къаяча угъай, анга киши да баз болалмазлыкъ бир деу пелиуанча угъай, къалыубаладан бери жол жанында ёсген, адамла къан жарагъа салыучу ит-тил-чапыракъча кёрюне эди ол кюн манга халкъыбыз.

Кертиси бла да, аны юсюнден сагъыш этсенг, сураманны барыуунда ким малтаргъа кюрешмегенди, ким унукъдурургъа кюрешмегенди къаялагъа къысылып жашагъан таулуну?! Алай ол, къаялача, тёзюмлюлей жашагъанды, огъурлулугъундан, халаллыгъындан башхалагъа юлюш этерге кюреше, кимге болушайым да, кимге хайырым тийсин деп. Аны себепли болур, малкъар халкъны тепсеулери, жырларыча, кесине ушайдыла, уллуну, гитчени да къууандыра, хар адамны игиликге, огъурлулукъгъа учундура.

Мен энтта къайтарып айтыргъа сюеме: «Балкария» ансамбль малкъар халкъны жаны-тиниди, аны жашау жолун, жашаулугъун, бирси халкъла бла тенглигин кёргюзтген бек уллу шартладан бири. Ол сау дуниягъа белгили болгъанды. Республикабызны эллеринде, шахарларында мингле бла адамла анга къалай жарыкъ, къалай къууанып тюбеучюлерин биз барыбыз да билебиз. Къабарты-Малкъардан тышында да алай тюбейдиле анга, ыразы болуп, къууанып, сейирсинип.