Билимде, юйретиуде, шуёхлукъ жюрютюуде да - юлгю

Аппайланы Макарны жашы Аскер къарачай-малкъар тилни тинтиуню мурдорун салгъан алимледен бириди.

Аскер Макарович Хабаз элде туугъанды, ёсгенди, окъуп башлагъанды. 1928-1931 жыллада Пятигорскден узакъ болмай эл мюлк мектепде, анда къызыл тасхачыланы сабийлерин бла ёксюзлени окъутханды, билим алгъанды. Атасы Макар Кавказ кавалерия дивизияны къауумунда Биринчи дуния урушха къатышханды. 1915 жылны 4 июнунда австро-герман аскерле бла къазауатда ауур жаралы болуп ёлгенди. Кёргюзтген жигитлиги эм кишилиги ючюн «ЗА ОТВАГУ» тёртюнчю даражалы майдал бла саугъаланнганды. Аскер атасы ауушхандан сора 1916 жылда туугъанды. Макарны къарындашлары Азретни, Къазийни бла Магометни къадарлары да бушуулу болгъанды: 37-чи жылда ала кёчюрюлюп, илишаннга салыннгандыла. Сау жангызда къарындашы Хасанби бла эгечи Сыйлыкъыз къалгъандыла.

1933 жылда Аскер, Пятигорскде Педагогика институтха кирип, 1937 жылда аны жетишимли тауусханды. Ол кезиуде аны Ленинградны къырал университетини аспирантурасына аладыла, 1941 жылда диссертацияны къоруулап, аны тауусады, анга «Филология илмуланы кандидаты» деген ат да бериледи. Илму ишине ол «Малкъар тилни диалектлери малкъар адабият тил бла байламлыкъда» деген теманы сайлагъанды. Биринчи болуп, малкъар тилде тёрт диалектни айыргъанды: черек, холам-бызынгы, чегем эм бахсан. Ол кезиуде бу монография уллу жетишим эди, алай таулу миллет Къазахстаннга бла Орта Азиягъа кёчюрюлгени ючюн илму ишин басмагъа чыгъаралмай къалгъанды. Ол зарфха жаланда 1960 жылда урулгъанды, алай бла Аппайланы Аскер малкъар халкъдан илмуланы кандидаты болгъан биринчи инсанды.

Аны кезиулю магъаналы иши къарачай-малкъар тилни фонетикасын сюзюуге жораланнганды, ол 1966 жылда басмаланнган къарачай-малкъар тилни биринчи илму грамматикасына киргенди.

РСФСР-ни Жарыкъландырыу министерствосуну оноуу бла 1941-1942 жыллада Нальчикде Къырал педагогика институтда доцент болгъанды, миллет тиллени кафедрасыны заведующийи эди. Эвакуацияны кезиуюнде Тбилисини къырал университетини доценти болуп тургъанды, республика немис фашистледен азатланнгандан сора уа, КъМАССР-ни Совнаркомуну чакъырыуу бла Нальчикге къайтханды, алгъа илму секретарына, 1943 жылны ноябринден башлаб а тилни эм адабиятны илму-излем институтуну директоруна салыннганды, аны бла бирге педагогика институтда да ишин бардыргъанды.

1943 жылда мартда Аскер Макарович Тбилисиде эди, ол кезиуге алим юйюр да къурагъанды. Юй бийчеси Татьяна белгили абхазлы жарыкъландырыучу Дмитрий Гулияны къызы эди. Дмитрий Гулия къолундан келген адам болгъанды, ол киеуюне юйюрю – Татьяна эм жашы бла къалыргъа, кёчгюнчюлюкден къутулургъа амал болгъанын билдиреди. Алай Аскер аны къатына да къоймайды: «Мен анам болгъан жерде, юйюрюм бла турургъа керекме», - дейди. Алай юй бийчеси сюргюннге барыргъа унамайды, Аскерни уа Къазахстаннга жибередиле. Бу оноууна Аскер Макарович бир заманда да сокъуранмагъанды, Татьяна бла ахыр ушакълары уа жюрегинде ачы ыз къойгъанды. Ол ачыуну унуталмай, туугъан жерине къайтхандан сора да, юйюрюн жыяргъа кёлю бармагъанды, жангызлай жашагъанды.

Къарт анасы Абдунну, эки къарындашын бла сабийлени эшалон Къазахстаннга Талды-Курган областьха элтгенди. Аскер а, Алма-Атагъа тюшюп, кёп заманны ичинде аланы юслеринден хапары болмагъанды. Анда-мында чыкъгъан ишле бла жубаннганды – кёчгюнчю деген атны зараны битеу халкъгъа жетгенди, миллетни келечилерин адамгъа санаргъа къоймагъанлай. Быллай къыйын кезиуде, билмей тургъанлай, сюйген устазы Николай Константинович Дмитриевге тюбеп къалады. Николай Константинович СССР-ни Илмуларыны академиясыны член-корреспонденти эди, Языкознанияны Ленинградда институтунда Аскерни илму башчысы болгъанды. Жаш алим усталыгъына кёре иш табалмагъанын билгенлей, ол Аскерни Алма-Атаны къырал университетини ректоруна элтеди. Алай бла Аппай улуну ишге аладыла, миллет журтуна къайтхынчы ол анда тилни бла адабиятны кафедрасында урунады. Юйюрюн да эсинде болмай тургъанлай табады: урушдан сора Къазахстанда Баш Советге биринчи айырыула бара эдиле, агитаторну ишин тамамларгъа Аскерни Киров районнга жибередиле, анда уа Хабаздан кёчюрюлген таулула жашагъандыла. Анасы, къарындашлары да къоншу Каратальский районнга тюшгенлерин да Аскерге ала билдиредиле.

Таулу халкъ туугъан жерине къайтарылгъанлай, 1957-1967 жыллада Аскер Макарович малкъар тилни бла адабиятны кафедрасыны заведующийи болуп ишлейди, тил бла байламлы баш дисциплиналадан, тилни тарыхындан, диалектологиядан, тюрк тиллени тенглешдириу грамматикаларыны юслеринден эм тюрк тиллеге юйрениуден лекцияла окъуйду. 60-чы жыллада студентлеге билим алыргъа чурумла аз тюйюл эдиле, нек дегенде малкъар тилде окъуу, методика литература жокъ эди. Алай бла окъуучула, студентле, устазла да хайырланырча, Аскер Макаровични тинтиулери фонетикадан, лексикадан эм башха бёлюмледен билим алгъан жангыз ишле болгъандыла. Андан тышында, айтхылыкъ алим бай библиотека жыйгъанды, окъургъа бек сюйгенди, анда аз санда тюбеген китапла окъуна бар эдиле, ол санда «Куманикусну кодекси» да. Студентле аны юйюнде тюрк тиллени юслеринден китапланы окъургъа жыйыла тургъандыла, жазыуларын этгендиле.

Аскер Макарович жангыз тилни угъай, халкъны кёлден чыгъармачылыгъын да уста билгенин чертирге тийишлиди. Башха алимле бла бирге республиканы битеу эллеринде болгъанды, сейир лингвистика фольклор эм этнография материал жыйгъанды. Аны юсюнден айта, тенглери Аскер жарыкъ кёллю, чамны сюйген адам болгъанын белгилейдиле, ол Къулийланы Къайсын, Шаханланы Тимур бла шуёхлукъ жюрютгенди. «Ансыз Ленинни проспектине чыкъгъан манга бир бек эригиулюдю», - деучю эди Къайсын.  Ала бир бирге чам этерге да сюйгендиле, аны юсюнден кюлкюлю болумланы бюгюн да эсгередиле. Абадан жыл саннга жетгенде да, Аскер адам айтханнга ийнаннганды, кёлюне ишекликни жибермегенди, жумушакъ жюрекли болгъанды.

1970 жылда Аскер Макарович, доктор диссертацияны къоруулап, малкъар миллетни филология илмуладан биринчи доктору болады. Къазах ССР-ни ВАК-га ходатайствосунда былай жазылады: «Аппайланы Аскерни илму ишинде диалектлени классификациясы, аланы фонетика эм лексико-грамматика энчиликлерин айырыу дегенча магъаналы тинтиуле бардырылгъандыла. Ана тилни диалектлерин сюзюуню диссертант борчуна салмайды. Ол диалектлени тинтиуню юсю бла къарачай-малкъар адабият тил къалай къуралгъанын тохташдырыргъа эм анга къошумчулукъ этген тыш социал болумлагъа багъа бичерге кюрешеди».

Аскер дуниясын 1990 жылда алышханды. Аны атын ёмюрлюк этер муратда Хабазны жер-жерли самоуправлениясыны администрациясы школгъа аны атын бериуню юсюнден ходатайство хазырлагъанды, илму сообщество уа Ленин атлы проспектде ол жашагъан 18-чи юйню къабыргъасында мемориал салынырча тилек этгенди. Жамауат, илму иш бла кюрешген кёп инсанны айныууна – Зумакъулланы Борис, Ахматланы Ибрагим, Тюбейланы Исхакъ, Малкъондуланы Абидат, Гуртуланы Салих, Гузеланы Жамал, Текуланы Муса эм кёп башхала – Аскер Макарович къыйын салгъанды. Тёгерегинде адамладан, окъуучуларындан жюрек жылыуун аямагъанды, ала ана тиллерин сюерлерине, бурун тюрк маданиятха сейирлери болуруна къайгъыргъанды. 

Аппайланы Аскерни бардыргъан талай ишни атларын белгилейик: «Къарачай-Малкъар адабият тилни диалект базасы» (1963); «Малкъар тилни диалектлери эм бусагъатдагъы къарачай-малкъар адабият тил» (1963); «Къарачай-малкъар тилни диалект мурдору» (1982); «Къарачай-малкъар тилни айныуу» (1964); «СССР-ни халкъларыны араларында ушакъ бардырыуда орус тилни жери эм Шимал Кавказны бла Дагъыстанны тиллерини айныулары эм жюрютюу амаллары» (1963)  эм башхала.

Аскер Макарович дагъыда бир ненча монографияны жазыугъа къошулгъанды: «Къарачай-малкъар тилни орфографиясы» (Черкесск, 1964); «Малкъар диалектологиядан, лексикадан эм фольклордан материалла эм тинтиуле» (Нальчик, 1962); «Малкъар нарт сёзле, айтыула эм элберле» (Нальчик, 1965).