Акъ сёзню огъурлу кючю

Поэзия жер башына не кюн жаратылгъанын айтхан, айхай да, къыйынды. Болсада аны дунияны биргесине къуралгъан сунама. Алай хычыуунду аны гыллыуун сезген, тизгинледе поэт къайсы сёзню къалай хайырланнганына эс бургъан. Тилибизни кючюне, аны башхалагъа ушамагъан шатыклыгъына сюйюннген. Нек дегенде ол барыбызгъа да къудурет берген байлыкъды.

Бюгюн а сабий заманымдан, школда окъугъан кезиуюмден бери энчи кёрюннген назмуланы, жыйымдыкъланы юслеринден сюеме айтыргъа. Аладан бири Къулийланы Къайсынны «Учуп баргъан къанатлыла» (1980 ж.) деген китабыды. Кертиди, закийибизни андан уллу, даражалы сайламлары да асламдыла. Аланы юслеринден айтсакъ тюзюрек да болур эди.

Алай эсе да, ол манга, къалай эсе да, бегирек багъалыды. Закийни поэзия бетлеринде окъугъанма школда: «Бешиклеринг тебиретилгенлерин, Эллеринг кюйгенлерин да кёргенме», – деп. Артда бу назмула китапны юсюнден КъМКъУ-да бардырылгъан малкъар тилден республика даражалы олимпиадада кёлден жазма жазгъаным, биринчи курсда болгъанымда уа ол чыгъарманы телевидение бла Къайсыннга аталгъан а дабият ингирледен биринде окъугъаным, бир ауукъ замандан аны Къулийланы Элизат къалай айтханына тынгылап тенглешдиргеним… Айхай да, ала барысы да поэтни сёзню магъанасын толу хайырлана, ачыкълай билиуюню теренлигидиле.

Аны дагъыда бир назмусу – «Анама сын», къалай эсе да, школ, студент кезиулерими бир белгиси болуп къалгъаннга ушайды. Бу чыгъарманы аслам жерде окъугъанма, кёпле жилягъандыла назмуну сёзлерине тынгылай. Аны биринчи кере Бабугентни мектебинде Къайсынны эсгериу кюннге аталгъан адабият ингирде айтхан эдим. Саулай зал, ёрге къобуп, алай къарс къагъа эди, жилямукълары ючюн уялгъан да жокъ.

Ма алайды, поэзия жилятхан, жырлатхан да этеди. Ол а некди? Закий назмучуну усталыгъындан! Къарачыгъыз, къалай жазады: «Алай, ананг ёлсе, къышынг келеди. Ол палах ал от этилгенден бери жангыз санга келгенча кёрюнеди…» Поэт кесини жюрек инжилиуюн алай уста ачыкълайды. Чыгъарманы окъугъан хар инсан аны биргесине авторну бушуууна чексиз жарсыйды.

Школ кезиуюбюзден эсиме, жюрегиме тюйрелип къалгъан дагъыда бир чыгъарма – Ол Отарланы Керимни «Жолла» деген поэмасыды. Ненча кере къатлап окъусанг да, эрикдирмеген, урушну, азапны, термилиуню ачылыгъын бютюн баямлай баргъан.

Автор аны урушдан сора жазып бошагъанды (1945-1950 жылла). Анда къазауатдан жашын сакълагъан Айшатны сыфатын бир да болмагъанча уста къурайды. Жарлы ана Олесьни кесине жаш этип къойгъаны да жюрегинги къозгъагъан кесегиди. «Элде чыракъла ёчюлдюле. Итле анстан юредиле кече арада. Жангыз анам бар эди да, фашистле асып кетгендиле…» – деп, хапар айтады къонакъ.

Эл школдан келип, университетибизни уллу сахнасына бу поэманы юзюгю бла чыкъгъаным кёзюмю юсюндеди. Ол жыл поэтни юбилейи эди. Устазларым Къадырланы Жанчыкъ Муталифовна бла Мокъаланы Ханифа Мухтаровнагъа ана тилни тамашалыгъына тюшюндюргенлери, аллай даражалы олимпиадалагъа къатышыргъа онг бергенлери ючюн бютюнда ыразыма. Отар улуну поэзиясы уа дунияда назмучу кесини тизгинлери, къаламы бла кёп затны айтханын, къыйматланы сакъларгъа чакъыргъанын дагъыда бир кере къатлайды.

Поэзиябызны юсюнден сагъына, бизни ийнагъыбыз Зумакъулланы Танзиляны энчилигин белгилерге тийишлиди. Аны назмулары кеслери алларына окъуна жырлай, тепсей тургъаннга ушайдыла.

Аны бла байламлы да бир адабият ингир эсиме тюшеди. Ол кеси да студент заманыбызда, Тюркден келген къонакъланы да чакъырып, алай бардырылгъан эди. Анда Танзиляны назмусу окъулгъан кезиуде, зал шумсуз болуп къалгъан эди.

Артда аны сёзлерине сейир этгенлерин, аллай поэт барды деп да билмегенлерин жашырмагъандыла тюрклюле. Ол тизгинлеге къаллай бир сезим, кюч, магъана сыйыннганын да чертгендиле.

Айхай да, аллай тюбешиуле эсингде къалгъанлары бла бирге, сени халкъынгы аллай айтхылыкъ адамлары болгъанына ёхтемленесе:

Бу дунияда керти къонакъ эсем да,

Къонакъбайда мычымай унутуллукъ,

Бу дунияда жауун тамычы эсем да,

Жерге тюшюп, мычымайын жутуллукъ,

Не ахшыды бу дунияны кёргеним,

Ачый, жиляй, къууана да билгеним!

Жюрекни учундургъан, поэзияны таза да шауданнга, жауа тургъан жабалакъгъа, учуп баргъан тау къушха, жангы чакъгъан гюлге ушатхан тизгинлени дагъыда Бабаланы Ибрагимни чыгъармаларында табама. Бегирег а «Туугъан ташым» (1983 ж.) деген назмула китабын багъалайма. Баба улуну аты сагъынылгъанлай окъуна:

Акъсыз къалгъан ёксюз сабий кибик,

Бирде илхам келип, алай кюйдюм.

Бирде – тауда юркюп баргъан кийик

Болду да – учхан жулдуз кибик…

деген тизгинлери келиучюдюле эсиме («Илхам»). Былайда поэзия, учунуу анга не болгъаны, ол аны къалай сезгени кёз аллынга келип тохтайды.

Байзуллаланы Алийни уа «Жулдуз сюрюуле» (1979 ж.) деген жыйымдыгъын энчи кёреме. Аны назмуларын окъуй, узакъгъа, аламгъа учуп, ол суратлагъан жулдузлагъа къолунг бла тийгенча окъуна боласа. Алай кёпдюле аны поэзиясында аллай сыфатла – «Жаннган жулдузла», «Жулдуз мухажирле»…

Аны сюймекликни, таза сезимни юсюнден назмулары да адабиятыбызда энчи жерни аладыла десек, ётюрюк болмаз.

Жылтырайдыла дум чачларынг,

Ушатылмайдыла бир затха да.

О, сени ышаргъан къарамынг,

Мен кирликме суугъа да, отда да…

«Поэзия неди?» деген соруугъа экеулен окъуна бирча жууап берлик тюйюлдюле. Нек дегенде, хар ким аны кесича ангылайды эмда сезеди. Былайда белгили поэтибиз Беппайланы Муталипни сёзлерин келтирирге тийишли кёреме: «Чынтты поэзия – ол адамны жюрегини, жаныны излеуюдю, ол дууады», – дейди. Аны алайлыгъын «Заманны къучагъы» деген назмусунда да ачыкълайды.

Заманны ачылып къучагъы,

Жазыуунга тюшсе бир чагъы –

Болур кери жазыу бичагъы:

Боюнунгда, бил, ёмюр минчагъы!

Поэзияны сюймеген, аны къыйырсыз, чексиз тенгизинде кесине айрыкам излемеген барды деп ийнаналмайма. Хар инсанны да боладыла къууанч, жарсыу кюнлери. Ма аллай кезиуледе бирде кимден да, бек санга сюйген назмуларынг, китапларынг болушлукъ этгенчады.

Аланы окъуй, автор сени жюрегинге кирип, андагъы сагъышланы бери чыгъарып, алай жазгъанча кёрюнсе, ол заманда бютюн ангылайса поэзия не болгъанын эм чынтты поэтни къадарын. Аны бла бирге уа, акъ сёз адам улуну, сагъышлагъа бёлей, дуния башында бола тургъан затлагъа уллу кёллю болмазгъа, бир бирни сюерге эмда багъаларгъа чакъыргъанын, аны кючю огъурлу болгъанын да.