Айбат къумач

Бу жашауда болгъан ачыулу ишни юсюнден бизге хурметли окъуучубуз Темуккуланы Адил жазады. Аны магъаналы хапарларын биз газетибизде терк-терк басмалай турабыз. Бу жолгъу жазмасы уа, кертисин айтханда, чач тюклени ёрге къобарырча, аллай бир къужур ишни юсюнден айтады, ол керти хапар болгъаны уа бютюн жарсытады, адам улуну къадарында зарлыкъ, акъылсызлыкъ дегенча затла аны жашауун къалай бузгъанларыны юсюнден сагъышландырады, ол осал къылыкъланы не къадар артха тюртюрге да чакъырады.

Хадижат, эри ёлгенден сора, къызчыгъы Суратны да алып, ата юйюне къайтханлы кёп заман озгъанды. Сурат энди сабий къыз тюйюлдю. Анасы аны хар ишге да юйретгенди. Ана кёп кере сагъышланнганды: «Къызчыкъны жууукъ заманда жашла тилеп башларыкъдыла, мен а алыкъа анга юс кийим, берне да хазырлаялмагъанма. Угъай, кёзюне жетгенде абызыраргъа, ёрге-энишге да къараргъа тюшерикди. Уллу Аллахны ахшылыгъындан хар тюрлю чепкенлерибиз кёпдюле, жамычыларым да бар. Урияла келгенлей, ол затларыбызны кийим тигерге, бернеге салыргъа да къумачлагъа алышырбыз», - деп.

Эбизеле кеслерин сакълатмадыла – хар нелери да бар. Хадижат кёп зат алды, кеслерини къол къыйынларын берип. Ахырында эбизе (былайда бир затны айтыргъа тийишлиди: урияла бары да тауча чырмаусуз сёлешгендиле) бир омакъ, болмагъанча айбат къумачны чыгъарып, былай айтды: «Сени къызынг, толгъан айча, ариуду, бу къумачдан жыйрыкъ кийсе уа, анга жетген Беш да Тау элде табылмаз. Ал! Къууандыр жангызынгы!» Харип ана, урияны къумачындан кёзюн айыралмай, иги кесек турду. Бу ууахтыда аны мыйысында тюрлю-тюрлю суратла чыгъып ётдюле: айбат къумачдан тигилген жыйрыгъында Сурат тойда тепсейди, адамла кёзлерин андан алалмайдыла, къарайдыла – бирле къууанып, башхала сукъланып, зарланнганла да бар…  Бир юйде келин болуп да кёрюндю къызы ананы сагъышларында айбат жыйрыгъы бла юсюнде.

Алды Хадижат кёзю къарагъан къумачдан жыйрыкълыкъ. Суратны къууанчы да чексизди. Къызына уа былай айтды: «Энди сен эрге чыкъгъанда, экибиз да къумачны Зарашкыда Башийлада эрде болгъан Темуккуланы Темирни къызы Жабитханнга барып, анга тикдирликбиз жыйрыгъынгы. Малкъар ауузунда элледе андан уста тигиучю жокъду. Ол кюн терк жетсин ансы».

Бу хариплеге келлик кюн арталлыда башха эди. Кёп да озмай, халкъгъа уллу къыйынлыкъ келди – кёчгюнчюлюк. Бу факъырла Къазахстанда кюйсюз Сталинни атын жюрютген колхозгъа тюшген эдиле. Хадижат бла Сурат да къыйыры-чеги болмагъан сабанлада чюгюндюр ёсдюредиле. Кюн къызыуунда сау кюнню ханс артып тургъан кимни да къарыууна жетеди, сюеклери къатмагъан жаш адамланы уа бютюнда. Бир кюн Сурат, санлары тутмай, сабанда жыгъылып къалды. Экинчи, ючюнчю кюн да, игиге айланмай, хали осалдан-осал болуп, кетди анасын къоюп, мындагъыладан кёпле кюсеген керти дуниягъа, ахшы умутларындан бири да толмай.

Бирде бек къыйын болумлада Уллу Аллах адамгъа, берилген къыйынлыкъны кётюрюрча, кюч, тёзюм да тапдырады. Ачы бушууну юсюнде Хадижат да аллай чыдамлыкъны кёргюзтдю. Кёп да этмеди къызыны жиляуун, кесин къолгъа алып, жюрегин къатдырып, эсин жыйып, аны асырар къууумгъа киришди.

Мында ёлгенни кебинлеген тёре жокъ эди. Юсюнде кийимин жуууп, аны бла асырап къойгъандыла. Саула жаланларын жабаргъа быстыр тапмагъанда, ауушханнга не кебинлик боллукъ эди.  Хадижат а унамады Суратны кебинсиз къояргъа. Аны жуугъан къоншу къатыннга, айбат къумачын чыгъарып, айтды: «Бу къумачдан къызымы тоюна жыйрыкъ тигерге деп тура эдим да, андан кебин бичерге тюшдю, мынга кебинле факъырчыгъымы».

Къоншу къатын, айбат къумачны жайып къарагъанында, сейир-тамашагъа къалды – быллай омакълыкъны бир заманда да кёрмегенди, анга асыры сукъланнгандан, Хадижатха былай айтды: «Ёлюкню бек ариу жуугъанма, кийими да эски-бускъу тюйюлдю, юсюнде болгъан бла ашырайыкъ къызынгы Аллахны аллына. Айбат къумачны кесингде къой. Шёндюден да къыйын заманла келирге боллукъдула. Ол заманда, къумачха алышып, кесинге керек затла алаллыкъса». Унамады жарлы ана: «Суратха аталып алыннган къумачны мен башхагъа жараталлыкъ тюйюлме, элтсин биргесине»,- деди.

…Къоншу элде жашагъан жууукълары Хадижатны: «Сен мында тели болуп къаллыкъса, бизни къатыбызгъа кел. Онгубузгъа кёре болуша да турурбуз»,- деп, алып кетдиле. Къоншу къатын да Хадижатны ашыра келди. Нек эсе да, аны бетинде бир ыразылыкъ эслеп, Суратны анасы сагъыш этди: «Бу неге къууанады, бир Аллах, аман болмагъанбыз биз анга. Урушханыбыз, тюйюшгенибиз жокъ, Суратны да ол жуууп кебинлегенди. Мен а къолун къурулай къоймагъанма», - деген эди кеси кесине кёчюп баргъан тиширыу.

Хадижат жангы жерде жашагъанлы бир ай чакълы озгъанды. Къыйынлыгъын да унутаракъ болуп, ишге да бара, дуниягъа къатыша тебирегенди. Халкъда бош айтмайдыла, къабырны топурагъы чёге баргъаныча, ёлгени болгъанны ачыуу, бушууу алай чёге, азая барады, артыгъыракъда жюрегинде терен ийманы барны.

Къоншу къатынны уа кёз аллындан Суратны кебинлеген айбат къумач ахыры да кетмейди. Хадижат кёчгенли уа, бир къужур, гюняхлы акъыл башындан чыкъмай къалгъанды: «Адамла юслерине сугъаргъа кийим тапмай тургъанда, аллай омакъ къумачны кебиннге салып, ол а гюнях тюйюлмюдю? Ол ариу, тамашалыкъ зат анда чиригенден не хайыр!..»

Ол кече къатын обалагъа барды да, къоркъууун, уятын ташлап, къарангыда Суратны къабырын къазды, юсюнден кебин къумачны сыдырып алды. Топурагъын артха къуюп, тёгерегин-башын сыйпап, кёзге урунмазча этди. Айбат къумачны къоюнуна сугъуп, хылыф атлап, юйюне жыйышды да, печь аллында олтуруп, терен сагъышха кирип, этгенине сылтау табаргъа кюрешди: «Мен не этдим, ёлгенни кийимин алып! Да биз зарауатлыкъда жашайбыз – ач, жаланнгач. Бу экисинден къайсы къыйын болгъанын ангылаялмайма. Ачлыкъ къарыннга къыйын, жаланнгачлыгъ а – юсге. Аллах кечер!»

Бюгече Хадижатны да болмады жукъусу, къалкъый баргъанлай, тюшюнде къызын кёрюп, элгенип уянады. Кёрюннгени да бир къужур – къыппа-къымыжалай, къоллары бла уятлы жерлерин жабаргъа кюреше: «Я-раббий Аллах! Ёлгенли тюшюмде бир да кёрюнмеген эди. Садакъа бералмагъаным ючюн болур. Тамбладан оздурмай, садакъа кётюрейим, тынчлыкълы этейим баламы ол дуниясын».

Алай бла арада иги кесек заман ётдю. Къоншу къатын айбат къумачдан жыйрыкъ тигип кийди. Алай ол анга не ариулукъ, не къууанч, не насып келтирмеди. Тийреледе уа быллай хапар жайылгъан эди: бир омакъ кийиннген тиширыу, акъылындан шашып, элден элге барып айланады, деп…Бир кюн Хадижат да орамда, юйюню къатында, алгъын къоншусун кёрюп, бек сейир этди. Арталлыда ушамай эди анга: чачы-башы тозурап, аякълары да жалан, къан жаралары бла. Омакъ жыйрыгъы да чыртда ариулукъ бермей…

- Бу ариу жыйрыкъны уа къайдан алгъанса? Не омакъса! – деп сорду Хадижат. Тиширыу а, харх этип кюлюп, кеси кесине къарс уруп, тепсеп башлады. Хадижат а, урияладан быллай къумачланы менден башхала да алгъан кёре эдим, деп сагъышланды. Акъылындан шашхан а: «Бу жыйрыкъны манга ёлгенле бергендиле, къарачыгъыз, къалай ариума мен!»- деп, биягъы къарс къагъып, тепсеп тебиреди.

Экинчи кюн ол къатынны ёлюгюн эки элни ортасында тапхан эдиле. Юсюнде айбат жыйрыгъы уа жокъ. Ма быллай ачы ишле болгъандыла зор бла туугъан жерлеринден къысталып, уллу азапха тюшген халкъланы араларында. Быллай ауур ишлени юслеринден къуруда айтып турургъа да керек болмаз, алай аланы унутуп къояргъа да жарамаз.