ЖИГИТЛИК ЖОЛЛАНЫ ЭСГЕРЕ

 «Жигитликге къайда да жер барды», – деген сёз жюрюйдю эрттеден да. Къарачай-малкъар жигитлик жырланы алгъанда, баям, «Къарча» энчи жерде турады. «Къарачайны атасы» деп атагъанды халкъы жакъчы уланына. Ол XVI ёмюрде жашагъанды деп, алай тохташдырадыла алимле.

Халкъны атын миллет адамны бары да айтдырмайдыла, аны энчи жигитле, бир иш бла атлары тарыхха киргенле айтдырып келедиле къалыубаладан бери да. Аллай бир бачамасы болмаса, миллет да халкъ болалмайды, тайпалагъа бёлюнюп, эрийдиле къарыусуз къауумла.

Къарачай халкъны бирге жыйгъан, анга бачама болуп, аны къайгъысын кёрген уллу адам болгъанды Къарча. Аны юсюнден жырны тарых магъанасы да уллуду, къыйматлыды. Анда таулада жашагъан халкъны жашау болуму заманына кёре тынгылы суратланады. Этген жырында миллет ол заманнга тёрели халкъны къарыусуз чабыуулланы сагъынады.

Аны аллындагъы ёмюрде Акъсакъ Тамерлан къырып, анда-мында сау къалгъан таулула жангыдан бирге болургъа итиннгендиле. Аллай ауара заманда уа жамауатны алгъа баргъан, жигит адамлары тизгендиле ызларындан. Бир энчилиги бар эди Къарчаны жер юсюнде кючлюледен – кишини жерине, ырысхысына сукъланмагъанды, сыйырыргъа да бармагъанды. Ол, кеси жесирлик сынагъан адам, миллетини къайсына да азатлыкъ излегенди. Тюз акъыллы Къарачайны тыпыр ташын салгъанды. Андады аны закийлиги.

Мамыр жашау бизни къаныбыздады. Жырны аллы да аны айтады, къадар бергеннге да тёзюп, адам улу не уллу хаталадан да къутулуп, жашауну юзмей бардырыргъа итиннгенди. Уллу Басханда жашагъан батыр Къарча да алайды. Жерчилик, малчылыкъ бла баш тутаргъа кюрешгенди.

Ары дери уа, таурухда айтылгъаннга кёре, ол Акъсакъ Темирни заманында жесирлик сынагъанды. Андан сау къалгъан жерлешлерин да алып, Бахсан ауузунда Эл-Журтха къайтханды.

Къарыусуз эди аны чачакъ болгъан халкъы. Жер юсюнде уа къарыусузну барамталагъан адет барды. Заманына кёре бёрюсю, дейдиле да, тюз алай келе эдиле халал къыйыны бла жашаргъа излеген бахсанчылагъа ала юлюш чыгъарырларын борч этип салгъан киргинчиле.

Жашау турмушну юсюнден айтылгъаны: будай, арпа, тары ёсдюргендиле эллиле, къара къойла жаядыла, кийик эчкилени сауадыла. Жырны бир тюрлюсюнде Къарчаны халкъы, жерни ташдан ариулап, жер сюргенини, илипинле ишлегенини юсюнден да айтылады.

Бу болумда, айхай да, сабанланы, малланы да жауладан сакъларгъа кюч керек эди. Жырда бек биринчи жау Къайтукъланы Сары Асланбек деген бий болады. Аны аскери жокълайды Бахсан ауузун. Къарачай-малкъар фольклорну терен тинтген алим Малкъондуланы Хамит а былай айтады: «Жырда айтылгъан къабарты бийни аты Къазий Пшеапшок болгъанды. Бу жырда Къайтукъ улу Сары Асланбек деп, баям, жырчы жангылып айтханды. Нек дегенде халкъгъа белгили Сары Асланбек Къарчадан къайда кеч жашагъанды». Аны билгенле кетгендиле арадан, алай а халкъ ауузунда сакъланнган шартлагъа ийнанмай да къалай болгъун? Алай жырда Къайтукъ улуну атына Къазий деген жер да тюбейди.

1959 жылда «Къарачай поэзияны антологиясы» чыкъгъанды. Анда уа жырны сюжет ызына келишмеген шарт да барды: Къарча къоншу киргинчи халкъ бла шуёх болуп, аланы бийлерини жылкъыларына къарагъанды деп. Анга къалай ийнаннгын?

Шуёх болса, Къайтукъ улу кесин алай жюрютмези хакъды. Къайгъылары шошаймай, эски эллеринде жашау эталмай, андан сора кетерге дейди тауну бирси жанына Къарча. Анда аллай сёзле бардыла: «Сизден къачып, тау тюбюне киргенбиз», – дейди ол Къайтукъ улуна, аны адамлары жасакъ излей келгенде. Да сора душман ол тюйюлмюдю?

Къарча не адамын неда малын бермейди. Батырланы жигитликлерине махтау салгъан къазауат алай бла башланады:

Къылычланы бир бирине тутушдуруп,

Ёзенлени бир бирине бурушдуруп,

Зорчуланы уруп, жыгъып, къурушдуруп.

Сары Асланбекни жалдатлары ызларына къачадыла, сауутларын да атып. Алай а аман акъыл къоймайды Къайтукъ улун, ол Къарча бла жарашыргъа келечиле иеди. Жарашмаса уа, уруш башланырыгъын айтадыла ала Къарчагъа. Алай а Къайтукъладан манга жюз киши келсе да, тау элледен ол бир адам да бералмазын айтады бачама. Жаула Къарча элде болмагъан заманны марап келедиле. Алай а элде Боташ болады. Ол сауутланып чыгъады келгенлени алларына. Ол да унамайды мал, жасакъ берирге киргинчилеге.

Алайда жаула, Къарча да болмай, элни алыргъа, адамларын, малын сюрюрге дейдиле да, батыр Боташ бла жигит эллилери душман бла къазауатха киредиле. Алайда эрттегили жырчы къазауат «той кибик» баргъанын, адамла «къырылгъан къой кибик» жатханларын айтады. Сермеш эрттенликден кюн ортагъа дери баргъанда, Боташха бой салдыралмагъанды Къайтукъ улу.

Ол заманлада ууда айланнган Къарча ол ишлени тюшюнде кёргенди эмда уучу нёгерлери бла терк окъуна элге жетип, «къылычы бла кёкде оюн этгенди». Къайтукъ улуна ол анда алай айтханды:

Къачма, итден туугъан, керти бий эсенг!

Мынча сайын келгенинг бир болмаймыды?

Тилеп алсанг, ол ач къарынынг тоймаймыды?

Къайтукълары артха айланып кетедиле. Алай а ала тынчайып къалмайдыла. Бир кюн Къарча, таш башында олтуруп, алтынлы ушкогуна окъ эте тургъанда, тёбенден келген аскерлени кёреди. Къайтукъ улу Къарчагъа шапасын иеди, ёгюзлеринден берсин бизге кесерге деп. Шапа дегенни былайда, баям, къул, жумушчу деп ангыларгъа керекди. Бий Къарча, аланы кючлерин кёрюп, къоркъуп, сюймесе де берир деп, алай умут этгенди. Къарча уа аны шапасыны сыртына къарт итни байлап ийгенди. Шапа Къарчаны айтханын билдиргенди  иесине:

 

Алырса, атангы жаны ючюн, ёгюзле!

Жюйюсханланы ашаулары тауукъду.

Къарт итни ашасын, – андан эсе зауукъду.

 Алайда баргъан къанлы сермешден сора, малларын да ёлгенлени къанлары ючюн къоюп, кёпюрню бузуп, юйлени оюп, алай кетгендиле жигит таулула Къарчаны ызындан, тынчлыкълы жер излей. Къарачайны уа Боташ сайлагъанды деп, таурухда алай айтылады.

Къарча Басханны къанлы журтха санагъаны да барды жырда. Сора дагъыда сагъыш этдирирча бир шарт эсленеди:

«Боташ тапхан Къарт журтубузгъа барайыкъ,

Мындан кетип, анда тынчлыкъ табайыкъ», – дейди ол, баргъан журтлары алда аланыкъы болгъанын белгилей.

Жыр къолуна къылыч алып, зорлукъгъа къажау сюелген Къарчагъа махтау бла бошалады. Алай а аны толу болмагъаны сюжет ызны юзюлгенинде да кёрюнюп турады. Баям, Къарча жангы жерде юзюк-юзюк болуп, абызырап тургъан халкъына эс тапдырыргъа сюйгенди.

Къарчаны Басханда жашагъаныны юсюнден Жантуугъан атлы къая да айтады. Анга Къарчаны ол жерледе ууда айыу талап, ажымлы ёлген жашы Жантуугъанны аты аталгъанды. Ол таурух бюгюн да халкъ ауузунда жюрюйдю.

Мусукаланы Сакинат.
Поделиться: