Дунияны бла инсанны бирлигине ийнаныу бла

Къазахлы къарындашыбыз, жазыучу, жамауат-политика къуллукъчу, профессор Роллан Сейсенбаев Къайсынны иги таныгъанды. Аны бла байламлы энчи эсгериулерин, сагъышларын ол аламат тизгинлеринде ачыкълагъанды. Шуёхлукъну жылыуундан, таза сезимледен жаратылгъан ол магъаналы тизгинле бизге бюгюнлюкде бек сыйлыдыла, ала керти жан жууукълукъну шагъатларыча, маданиятыбызны тарыхыны бир бетин къурайдыла. Алайды да окъуучуларыбызны Роллан Шакеновични закий философ-поэт бла байламлы эсгериу ишин эсге салыргъа чакъырабыз. Ол кеси да аны 2017 жылда жазгъан эди.

 Кече белинде эсгериу чакъла

Москвада Герцен атлы орамда Литераторланы Ара Юйюнден кече ортасында тёртеулен чыгъып, «Москва» къонакъ юй таба тебирегендиле.  Аланы кёллери жарыкъ эди, ашыкъмай атлай эдиле. Сабырлыкълары, кеслерин тута билгенликлери мени жюрегимде ол акъсакъаллагъа уллу хурметни туудургъанды.

Малкъарлы Къулийланы Къайсын, башкъортлу Мустай Карим, къалмукълу Давид Кугультинов, аварлы Расул Гамзатов. Жыйырманчы ёмюрню деменгили поэтлери. Бюгюнлюкде ала бизни биргебизге тюйюлдюле. Аланы киши алышындыралмаз, ала энди кеслерини назмуларын да окъумазла. Алай биз а тизгинлерин, сёзлерин, огъурлу сыфатларын эсибизден кетерлик тюйюлбюз.

Бу тёрт инсанны чыгъармачылыкълары – сау поэтика ёмюрдю.  Ол къыралны бусагъатдагъы поэзиясыны къуралыууна уллу себеплик этгенди.  Быланы назмуларында Ата журтну сыфаты уа энчи тёр жердеди.  Шайырладан хар бири кеси аллына халкъ поэт болурча ёсе баргъанын да белгилерге сюеме. Тынгысыз кёзден, энчи жылыу, чексиз ышаныу бла къарагъандыла ала къыралларына, Ата журтларына. Ёз жерлерини халкъ-эпика от жагъасын, кертичи уланлача, сакълап. Адам улуну миллет, дин, класс жаны бла келишмеулюгюне да къарамагъанлай, ала дунияны бла инсанны бирлигине ийнаннгандыла. Аланы хар бири  халкъыны эм битеу да адам улуну жарсыуларына къайгъырыу бла жашагъандыла. 

Поэтлени назмулары бийик сезимлени бла сагъышланы дунияларына ачылгъан терезелеча болгъандыла. Аланы макъамлары бизни жюрегибизге сингип къалгъандыла. Къайсынны кёлю уа бек назик эди. Мен аны кёрюучю эдим. Кертиди, терк-терк тюбешмегенбиз. Москвада, Ленинградда, Алма-Атада, Ереванда, Махачкъалада, Нальчикде уа бир заманда да угъай.

 Поэтни аны Ата журтунда кёрюрге, сезерге тийишлиди: аны таула бла талала арасында солугъанын, жерлешлери бла къалай сёлешгенин, ызы бла, барысындан да айырылып, къарангы кечеге кетип, тасхалы, ауаналы дунияда жангызлыкъда  инсан жюрекни жашырынлыгъыны юсюнден назмула такъгъанын.

Чагъыр уртлам, ётмек бурху

Къолуна тюшсе, талгъан

Адам, жарып, къара ырхы

Талагъан къыйын жолгъа,

 

Артыкъ чууакъ кёрюнюр кёк,

Таула – бютюн агъыракъ,

Жашилирек – хар бир терек,

Хар адам – огъурлуракъ.

Аны терен акъыллы поэтика тизгинлерине эс бургъанлай тургъанма. Орус тилге кёчюрюлгенлерине. Биз аны бла бир тюрк тилде жазгъанбыз, жюрегибиз ырахатлы тюрк дунияда жашагъанды, ол тик къаяла арасында, мен а кенг тюзледе. Ол Элбрусну уланы, мен а Дешт-и-Кипчакны жашы. Аны назмуларын тауча окъумагъаныма жарсыйма. Бусагъатда окъуна уялама.  Тюрклюле тюрк дунияны кенглигине тийишлисича эс бурмагъанлары бек къыйнайды. Жюрек отубуз, тамырларыбызда къаныбыз – была барысы да биз унутхан тюрк дуниядан къалгъан затладыла.  Аны юсюнден биз жаланда керти шуёхларыбызны арасында айтыучу эдик. Болгъандыла аллай заманла да…

Къайсынны Алма-Атада биринчи кере кёргенимде, анга 56 жыл бола эди, манга уа – 27. Ол заманда Къулий улу – аты дуниягъа белгили поэт.  Закий кишилиги болгъан шайыр эди. Ол аны къанында эди. 1944 жылда малкъарлы назмучу, полевой госпитальдан чыкъгъанлай, ачы хапарны эшитгенди: аны халкъы, таулула, туугъан жерлеринден Къазахстаннга бла Къыргъызгъа кёчюрюлгенлерини юсюнден. Жыйырмажетижыллыкъ десантчы, таякъгъа таянып, кесини адамлары бла бирге сюргюннге кетгенди. Чынтты азаматны къадарны сынаулары бюгалмагъандыла.

Къулийланы Къайсын шуёхлукъну жюрюте билгенди эмда ол сезимни тазалай сакълаялгъанладанды. Пушкинни, Лермонтовну, Блокну, Низамини, Рудакини, Твардовскийни кёлден окъугъанды. Биз, жаш адамла, аны эсине сейир окъуна этиучю эдик.  Ол бийик сагъышла бла жашагъанды. Аны хар адамгъа, хар халкъгъа шуёхлукъ сезими уллу болгъанды.  Бизни жюрегибизде сыйыннган адамлыкъны хорлар кюч жокъду, дей эди поэт. Аны дерслери бюгюн да эсибиздедиле.

Закий ариу сёлеше билгенди, энчи макъам, жылыулукъ бла. Ол дунияны поэтлерин бек багъалагъанладанды, аланы туугъан къарындашларынча сюйгенди. Ол манга айтхылыкъ къазахлы назмучу эм акъылман Абайны юсюнден да айта эди: «Оруслулагъа Пушкин, ингилизлилеге Шекспир эм багъалы жазыучула эселе, Абай а къазахлылагъа, аламча алайды».

- Тюрк тиллени араларында малкъар тил сакъланнганды бек тазалай, - дей эди ол ишексиз. Биз, даулашыргъа сюймей, тынгылай эдик. Шаркъда таматаны ауузуна чапхан тёре жокъду.  Къайсын а жютю къарап, былай къошар эди:

- Менде половчуланы греклиле жарашдыргъан грамматикасыны фотокопиясы барды.

Биз биягъы тынгылай эдик. «О-о, къаллай бир ёмюр озгъанды андан бери», - деп сагъышлана. Шартланы кючлери уллуду. Къайсын, а ышарып, бизге Минги тауну ёхтем къушуча къарар эди.

Къулий улуну назмуларыны ниет тазалыкълары сейирсиндирирча болумду. Аны тизгинлерин окъусанг, жанынг бийикликлеге итинеди. Чегемден Къайсын –  деменгили поэт эм инсан!

Жашау, не керекди санга?

Гюл бол дединг да, гюл болдум.

Жашау, не керекди санга?

Темир бол дединг да, болдум.

 

Жашау, не керекди санга?

Ташча тёз дединг да, тёздюм.

Жашау, не керекди санга?

Къууан дединг да, къууандым.

Къайсын-аганы сёзлери бизге ышаннгылы таянчакъ болгъандыла. 1983 жылны кюз артында мен аны бла СССР-ни Литфондуну арбазында тюбешгенме. Ол ауруп эди, къарыусуз болгъаны билине. Алай жаны кючлю, къарамы жарыкъ, оюмлары жютю болгъандыла.

- Кёп эшитгенме къазахлы поэт Шакаримни юсюнден. Аны юсюнден «Литературная газетада» сени статьянгдан да билгенме. Аламат материал,- дейди тюбегенибизде закий, мени къучакълай. – Ата-бабаларыбызны, Ата журтубузну намыслары ючюн ёртеннге кир! Бир затдан къоркъма. Ёлюмден да букъма, Роллан. Къоркъакълыкъ айыпды, намыссызлыкъды. Жаланда кертини жаз! Жаланда кертини. Андан сора жукъ да угъай…- дейди да, сагъышлы тынгылайды. – Алим Пшемахович Кешоковха барама. Шуёхума. Эрттеден бери кёрюшмегенбиз. Сёлеширге керекди… Сау бол. Сау къал, Роллан…

Андан сора мен Къайсын-аганы кёрмегенме.

Материалны басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
Поделиться: