АЛГЪЫН ЗАМАНЛАДА ТАУЛУЛА НЕ КИЙГЕНДИЛЕ?

Бизни ата-бабаларыбыз эртте заманлада эирши кийиннген сунадыла кёпле. Ала уа ариулукъну бизден эсе бек да, тюз да ангылагъандыла. Ол затны биз эски суратлада кёрюрге боллукъбуз. Эслеймисиз, къаллай омакъ адамла, къаллай ариу бетле къарайдыла бизге аладан?

Тиширыула омакълыкъны бек сюйгенлерин билесиз. Алай эсе уа, келигиз, аланы кийимлеринден башлайыкъ. Сёз ючюн, жыйрыкъланы алсакъ, аланы бизни ата-бабаларыбызда ненча тюрлюсю болгъанына адам сейир этер.

Сёз ючюн, узун жыйрыкъны таулу тиширыула не жыл санда да кийгендиле. Аны ёрге жаны санынга кёре тигилгенди, тюп жаны уа эркин болгъанды. Ол адамны къымылдаууна чырмау болмагъанды, аны жюрютгенле кеслерин эркин тутхандыла. Ол тиширыуну санларын жапханы ючюн, аллай кийимни кереклиге, тийишлиге да санагъандыла халкъда.

Жыйрыкъла накъышлы, окъалы да болгъандыла. Аллай жыйрыкъланы асламысында бай юйлени тиширыулары кийгендиле. Бек багъалыгъа уа минчакълы неда алтын, кюмюш къонгуроулу жыйрыкъла саналгъандыла. Бирлерини тамгъалары ууакъ минчакъдан этилип болгъанды, башхаларыны уа этеклерине гитче къонгуроучукъла тигилип эди.

Бир-бир жыйрыкъланы тышларындан габара да жюрютгендиле бизни ынналарыбыз. Ол жылны кезиуюне келишгенине кёре да болгъанды. Алагъа габаралы жыйрыкъла дегендиле.

Бусагъатда тепсеучю къызла кийген жыйрыкъла уа бизде байрам кийимге саналгъандыла. Аланы тойлагъа, къурманлыкълагъа, бир тюрлю байрамлагъа кийгендиле. Сёз ючюн, Голлугъа.

Билекликлери инбашындан башлап эркин болуп келген жыйрыкъгъа инбашлы кийим, ала жингирикде башланнган жыйрыкъгъа уа жингирик женгли жыйрыкъ дегендиле.

Къысха жыйрыкъланы уа жаланда къызчыкъла жюрютгендиле. Алай ала да аллай кииймлени гоккалы – тартмалы, эшилген не окъалы кёнчек бла кийгендиле.

Сууукъ заманда таулу тиширыула жыйрыкъны тышындан къаптал жюрютгендиле. Къапталланы да малкъар халкъда кёп тюрлюсю болгъанды. Сёз ючюн, жукъа кийизден этилген кийиз къаптал, эшилген къаптал, юйде согъулгъан къумачдан этилген чепкен къаптал, сырылгъан къаптал, ичи болгъан къаптал, тери къаптал, окъа къаптал…

Къышда таулу тиширыула алгъын къалай айланнган болурла жеп, бюгюн кёпле сейир этедиле. Аланы уа аллай кезиулеге жарагъан кийимлери болгъанды. Сёз ючюн, жыйрыкъ тон. Аны тюрлюлерин бюгюн да киедиле моданы ызын ызлагъан жаш адамла. Ол тонну бели иничке къыйылгъанды, кеси да не тыйын, не къоян, не кёрпе териден тигилгенди. Алай аллай тонланы кийизден этилгенлери да болгъандыла. Кёп болмай Къулийланы Къайсын атлы къырал драмтеатрда баргъан «Уста» атлы фестивальда бизни хунерли усталарыбыздан бири аллай тон хазырлап, сейир этдиргенди къарагъанланы.

Аякъларына таулу тиширыула жылы заманда быстырдан, кийизден, териден этилген чарыкъла кийгендиле. Аланы бек багъалылары окъа чарыкъла болгъандыла. Къыш сууукъда уа ала жюнден, кийизден, териден этилген уюкъла кийгендиле.

Таулу эр кишиле да ариу кийинип болгъандыла. Сёз ючюн, аланы жаланда кёлеклери окъуна ненча тюрлю болгъанына къарагъыз: эшилген, согъулгъан, жукъа кийизден, юй чепкенден этилген, къысха кёлек, узун кёлек, ич кёлек… Жамычыларын алсагъ’а: акъ, къара, тюклю, сыйдам, къысха, узун, аба (халат формада тигилген), андий (узун эчки жюнден басылгъан)...

Жамычыланы арасында гебенек бек белгилисиди. Нек десегиз, аны башлыкъгъа ушагъан бёркю (капюшону) да барды. Гебенекле да кёп тюрлю боладыла: къысха, узун, териден, кийизден, чепкенден. башха къумачладан этилгенле да.

 Эр кишиле аякъларына тууар териден тикгендиле чабыр. Уучула уа. къаялада эрттен чыкъда неда къарда учхаламаз ючюн, тюплери эшилген чабырла кийгендиле. Баям, ала бла таулада жюрюрге тынч болур эди. Дагъыда бизде эр кишиле гён чарыкъла жюрютгендиле. Гён чарыкъла да тууар териден этилгендиле, аланы башха къошакълары болмагъанды.

Таматаракъ болсала, ала къыш сууукълада уюкъла кийгендиле. Жаш адамлагъа уа сууукъдан тарыкъгъан айыпха саналгъанды.

Бизни ата-бабаларыбыз къол къапла да кийгендиле. Аланы да, ма бусагъатдача, кёп тюрлюлери бар эди: эшилген, кийизден, чепкенден, териден этилген къол къапла, бармакълыла, бармакъсызла да болгъандыла. Ма алайды!

Таулу тиширыула баш кийимлерине бютюнда бек эс бургъандыла деп айтылады. Аланы бир къаууму къызны даражасын белгилегенди. Сёз ючюн бёрклени бийиклерин къолайлы юйюрню къызлары жюрютгендиле. Жылны кезиуюне кёре, байрамгъа кийген тюрлюлери да болгъандыла аланы.

Ол тюрлю тинтиулени балетмейстер, хореограф, фольклорчу, этнограф, малкъар халкъны эсинде тепсеу искусствобузну жангыртыуу, аны андан ары айнытыуу, «Балкария» къырал фольклор-этнография тепсеу ансамбльни жаратылыуу бла эсде къалгъан Къудайланы Мухтар этгенди. Аны жазыуларында быллай энчилеуле бардыла:

ТАУЛУ ТиширыулаНЫ БАШ КИЙИМЛЕРИ

Бёркле

Жалпакъ бёрк;

Такъыя бёрк;

Гоша бёрк;

Сый бёрк;

Кермен бёрк;

Чюйке бёрк;

Кекен бёрк;

Къап бёрк;

Окъа бёрк;

Бийнакай;

Къуршоу бёрк;

Эшилген бёрк;

Таж;

Жаулукъла

Эшилген жаулукъ;

Уллу жаулукъ;

Гитче жаулукъ;

Чепкен жаулукъ;

Ючгюл жаулукъ;

Чачакъ жаулукъ;

Къап жаулукъ;

Бота жаулукъ;

Окъа жаулукъ;

Кюпес жаулукъ;

Ау жаулукъ;

Ич жаулукъ;

Башлыкълы жаулукъ;

Ма алайды! Таулу тиширыуну кийими осал болгъанды деген ётюрюкдю. Анча тюрлю кийимни аты сакълана эсе эрттегили тилибизде, сора ол шагъатлыкъ этип, биз ата-бабаларыбызны кийим маданиятда жетишимлери бла ёхтемленирге боллукъбуз.