ЛЕВ ТОЛСТОЙ КАВКАЗДА

Кавказ XIX ёмюрде жашагъан орус адамлагъа кийик жерча белгили болгъанды. Алай а аладан бери келгени, мында жашагъан халкъланы къылыкъ хунерлерин, адет-тёрелерин кёрюп, ала бла ушакъ этерге боллукъ шагъырейле табып, Кавказгъа кёз къарамларын тюрлендиргендиле.

Аланы араларында бек белгили орус жазыучу Лев Толстой (1828-1910) да болгъанды. Ол бери биринчи кере 1851 жылда, солургъа, тёгерекге-башха къараргъа угъай, аскер къуллугъуну юсю бла келгени, мында эки жыл бла жарым къуллукъ этгени да белгилиди. Ол заманны ичине ол аламат хапарла, повестьле жазгъанды.

Кавказ аны чыгъармачылыкъ ишде бек магъаналы орналыууна атлам болгъанын жазыучу кеси да айтып тургъанды. Алай а биринчи заманда кеси да айталмагъанды Кавказгъа жолну нек сайлагъанын. Баям, артда жазгъан «Къазакъла» деген повестинде табаргъа боллукъду ол соруугъа жууап: кеси кёзлери бла кёрюрге сюйгенди Кавказда баргъан урушну. Аны бла бирге, ары дери этген жангылычларын жууарча, жашауну жангыдан башларча, автор кесин ол болумлада сынаргъа сюйгенди.

Керти да, ол тюрленнген эди. Бирде алай жазгъанды дневнигинде: «Ол  оюмла, сагъыш эте да турмай, Кавказгъа барыргъа дегеним башындан келгенди манга. Аллах этгенди ол оноуну, аны къолу келтиргенди мени бери. Аны ючюн мен Анга бек ыразыма, мында мен иги жанына тюрленнгенме… Мында манга не болса да, хар не да игиликгеди, ол Аллахны буйругъуду».

Артда ол дагъыда былай айтханды: «Не артда, не алда мени оюмларым аллай бийикликлеге жетмегендиле. Мен ол заманда сынагъан затла ёмюрлеге да мени жашаугъа кёз къарамымы къурагъандыла».

Аскер къуллукъгъа кирирден алгъа къагъытларын жарашдыра тургъунчу,  ол Бештауда жашагъанды бир къауум заманны. Анда жыйылгъан халкъны, аланы «магъанасыз жашауларын» жаратмаса да, Петербургдача не Москвадача жашау онгла болмагъанлыкъгъа, ол жерни табийгъат ариулугъу жазыучуну бек къууандыргъанды.

Юнкерни 20-чы артиллерист бригадагъа алгъандыла. Бригада Терк сууну сол жагъасында Старогладковская станицада тохтагъанды. Бир кесекден аланы Горячеводск тийресине Старый-Юрт элде аскер лагерьге кёчюргендиле. Анда уруш не болгъанын Лев Толстой биринчи кере кёргенди.

1851 жылда Толстой кеси сюйюп барыргъа дейди чеченлиле бла къазауатха. Андан къайтханлай, жашауну бла ёлюмню юслеринден кёп оюмлап, ол «Айныуну тёрт заманы» деген аты бла роман жазаргъа умут этгенди. Анга «Сабийлик», «Сабийликни бла жашлыкъны ортасы», «Жашлыкъ» деген повестьле киргендиле. Ала барысы да авторну кесини юсюндендиле дейдиле адабиятчыла. Ол кесини жашауун гитчелигинден башлап суратлайды алада.

Старый-Юртда тургъан заманында Толстой бир чеченли жаш бла шуёх болгъанды. «Садо Мисербиев карта ойнаргъа келиучю эди орус аскер бёлюмге, – деп эсгергенди артда Толстой жазыуларында. – Ойнай а билмей эди». Аны алдаргъа ёч эдиле да, ол терсликге тёзмей, Толстой кеси ойнап тургъанды аны орунуна. Садо бай юйюрден эди, алай а, атасы анга артыкъ ахча бермегени себепли, биреуленни малын сюрюп жашагъанын да айтады жазыучу. Жаш чеченли анга саугъагъа бохча бергенди, Толстой а – ушкок. Ол шуёхлукъну башланнганы эди.

Орус жазыучуну къонакъгъа чакъыргъанда, Садо анга ол юйде неге кёзю къарай эсе да, алсын дегенди. Жазыучу ат жюгенни алгъанда, чеченли жаш, аны бир жанына атып, анга багъалы къылыч (шашка) бергенди. «Ол бир жюз кюмюш ахча уа тура болур эди», – дегенди артда сейирге къалгъан Толстой. Жазыучу да шуёхуна кюмюш сагъатын къойгъанды саугъагъа.

Толстой андан кетгенден сора, Садо аны къарындашын да шуёхуну кёзюнден кёрюп тургъанды. Анга иги ат керек болгъанын билгенде, келтирип, къолуна тутдуруп кетгенди. Ол кезиуледе туугъан бу шуёхлукъгъа сейир этерчады: аны миллетине уруш бла келген орус аскерчи эди Толстой.

Жазыучу Джалка, Мичик сууланы къатларында урушлагъа къатышханды. Ёлюрге да аз къалгъанды деп жазадыла аны биографлары. Ол кезиуледе Толстой «Чабыуул», «Къазакъла» деген, артда, андан кетгенден сора уа ол заманны юсюнден «Агъач къырыу», «Хаджи-Мурат», «Кавказ жесири» деген чыгъармаларын жазгъанды.

«Чабыуул» Кавказ урушда керти да болгъан затла суратланадыла. Хапар анда не бола тургъанын билирге, кеси кёзлери бла кёрюрге сюйген, уруш сынауу болмагъан адамны атындан айтылады. Жигитлери уа: къазауатда чыныкъгъан капитан Павел Хлопов, алыкъа ары бир да кирмеген прапорщик Аланин, сора жигитлиги, ачыкълыгъы бла айырмалы поручик Розенкранц.

Экинчи кюн къазауатда прапорщик Аланин ёледи. Хапарда жигитлик да, ажымлыкъ да бардыла.

Толстойну «Къазакъла» повести уа къазакъ элде бола тургъан ишлени юслеринденди. Ары Москвадан Дмитрий Оленин деп юнкер келеди. Анда окъуучула авторну кесини сыфатын кёргенлери сейир тюйюлдю. Терекде полкда тохтап, ол элде жашайды, Ерошка деген къарт бла уугъа жюрюйдю. Ол жашагъан юйде Марьяна  деп къыз ёседи. Аны Лукашда деген къазакъ жаш тилейди. Ала бир юйюрлю болабыз деп тургъанлай, Марьянаны юнкер да сюеди. Оленин аны ата-анасына келечиле жиберип, къыз бла юйюр къурап, анда жашап къалыргъа излейди. Алай а кезиулю къазауатда чеченлини къолундан Лукашка жоюлады. Марьяна юнкерни къатына да къоймайды. Ма алай бла бошалады Оленинни къазакълада жашауу.

Лев Толстой Аку-Юрт, Уллу Гурдалай, Гитче Гурдалай элледе, Ханькал ауузда шамилчиле бла орус аскерни арасында баргъан урушлагъа къатышханды.

Гудермесде, Хасавюртда Къабарты жаяу полкда, Дагъыстанда, Ингушетияны, Осетияны юслери бла барып, Тифлисде да болгъанды. Къумукъ тилден дерсле алып тургъанды. Ол анга татар тил деп жазады дейдиле кесаматчыла. Да, къарачайлылагъа, таулулагъа татарлыла деп кёпле жазгъандыла. Ол сейирмиди?

Толстойну дневниклеринде эки чечен халкъ жырны орус тилге кёчюрмелери сакъланадыла. Ол заманлада жазылып башланнган «Кавказдан къагъытла», «Мамакай Юртха барыу» деген документли-суратлау повестьле уа жартылай къалгъандыла.

Ол Старый-Юрт деген элни атына 1977 жылда Толстой-Юрт деп аталгъанды. Терек жанында бир къаяда уа: «Былайда 1851-1854 жыллада кесини шуёху Садо Мисербиев бла Л.Н. Толстой болгъанды», – деп жазылыпды.