Акъыллы сёз жашаугъа тюзетир

Малкъар халкъны харкюнлюк турмушуну тарыхы байды, бир тёлюден башхасына айтылгъан хапарла жашаудан алыннганлары баямды. Ала жомакъ халда къуралгъан эселе да, магъаналары уа бирди-тюзлюк хар заманда хорлайды, адамны халал къыйыны башына жарамай къалмайды. Бу хапар да жашау бла байламлыды, сайтны окъуучуларына сейир болур деп ышанабыз.

Бурун заманлада тау эллени биринде Кёпе деген бир киши

жашап болгъанды. Сабийлери кёп болуп, баш кечиндиралмай башлагъанда, къолайлы жашаргъа мюлк къоллу болур мурат бла узакъ жерледе насып юлюшюн излегенди.

Кюнлени биринде, сабийлерин къатынына аманат этип, жолгъа атланнганды. Барып, барып тургъанды да, бир жерде Жугъутур деген бай кишиге тюбегенди. Аны бла хапар айта келгенде, Кёпе: «Иги хакъ тёлерик адам тапсам, жалгъа ишлерик эдим»,-дегенди.

-Мен сени ыразы эталырма, мында тохта. Жылкъы кютерге керек боллукъду. Сокъуранмазса, хайт деп ишлесенг, хакъынгы эки этип тёлерме, - дегенди Жугъутур бай.

Кёпе, къууанып, ишни къолгъа алгъанды. Кече-кюн демей,

ат юсюнде болгъанды. Байны жылкъысын жылны ахырына сау- саламат жетдиргенди, семиртгенди, ахшы тёлю да алгъанды. Сора,  байгъа барып:  «Хакъымы берсенг эди, кетер эдим, юйде сабийле ач болуп, сакълап турадыла»,- дегенди.

Ол угъай демегенди, кютген жылкъысындан сайлап, тёрт байтал бла бир жараулу ажир бергенди да, ахырында былай айтханды:

 -Кёпе, мен сени ишинги бек жаратханма. Къыйынынгы сюйюп тёлейме. Алай мен айтханны этсенг, жыллыкъ къыйынынгы орунуна бир акъыл сёз юйретир эдим, угъай демей эсенг. Аны хайырын кёп кере кёрюр эдинг. Жалчы киши сагъыш этгенди да, иги да бай болурча амал юйретсе, иши онгуна айланыр деген умут бла акъыл сёз айтырына ыразылыгъын бергенди.

Бай Кёпени жанына олтуртханды да: «Санга биреу соруу берсе, иги терен сагъыш этмей, жууап къайтарыучу болма»,-дегенди. Алай бла жарлы киши, экинчи жылгъа да къалып, жылкъы кютгенди. Ол хакъы ючюн да быллай акъыл сёз алгъанды: «Къулагъынг эшитгеннге ийнанып къалыучу болма, кесинг кёзюнг бла кёрмесенг».

Аллай эки акъыл сёзню алып, иги къууумлу болуп, юйюне къайтып келе болгъанды. Къаллай бир жол къыдырды, ким билсин. Кюнлени биринде къалын агъач басхан орамны ортасында уллу къалагъа тюртюлюп къалгъанды. Аны эшигин излеп, къаланы буруууну жаны бла бара тургъанлай, къазыкълагъа чанчылып тургъан адам башланы кёрюп, элгеннгенди да, алайдан терк къачып къутулур мурат этгенди. Алай узакъ кеталмагъанды. Сауутлары болгъан мыртазакъла Кёпени тутуп, бир отоугъа кийиредиле.

Анда уа бир тауушлукъ тоханада хан тапчанда олтуруп тура эди. Ол тутулуп келген кишиге къатында бош шинтикни кёзю-къашы бла кёргюзтгенди. Кёпе олтуруп тынчайгъанлай, хан былай айтханды: «Бу жерлеге айланнганла барысы да мени къалама кирмей кетерге эркин тюйлдюле. Кирселе уа, сорууума уа тюз жууап бермей кетерге эркин тюйюлюдюле». Алай эталмагъанланы башларыдыла къаланы тёгерегинде къазыкълагъа чанчылып тургъан адам башла...».

Жалчы киши бек къоркъду, амалсызгъа къалды. Болсада  да не этерик эди, къачып къутулур амал жокъ. Мудах болуп:

-Тынгылайма, соругъуз не зат сорлукъ эсегиз да,-деп, бираз таукел ауаз бла ханнга къарады.

Ол онг жанында алтын шинтикни юсюнде ариу къатапа жабыуну кёргюзтюп, алайда боюнунда накъут-налмас  минчакълары бла уллу макъаны эм сол жанында уа, кюмюш шинтикге олтуруп, гуржаба эше тургъан ариу къызны кёргюзтюп: «Быладан къайсы ариуду?» - деди.

Жалчы абызырады. Баям, бу затны бир уллу жашырынлыгъы болур ансы, ким билмейди ариу къыздан бла макъадан къайсы ариу болгъанын, деп ойлады. Ол заманда сау жылны ишлеп алгъан биринчи акъыл сёзю эсине тюшдю да, ханнга былай айтды: «Сизни уллулугъугъуз, эркин этсегиз, сорууугъузгъа бюгюн угъай, тамбла жууап берир эдим». «Охо», - деди хан.

Кёпени къалада отоуланы бирине элтдиле. Сыйлы ашарыкъла бла сыйладыла, ариу ундурукъда жатдырдыла. Танг атып, къушлукъ кезиуге аны хан олтургъан отоугъа кийиредиле. Жалчы киши кечени узунуна сагъыш этип тургъанды да, соруууна былай жууап бергенди: «Хурметли хан, макъадан бла къыздан къайсысы ариуду деп соргъанса да, мени сёзюм былайды: алагъа ким къаллай кёз бла къарагъанына кёреди ариулукълары».

Ол кезиуде макъаны къабы кетип, ариу субай тиширыу болуп, ханны аллында сюелип къалгъанды. Ол, тоханадан секирип туруп,  тиширыуну къучакълагъанды,  ийнакълагъанды. Къоюнуна къысып кёп тургъанды. Сора огъурсуз адамла хыйны этип, огъурсуз адамла ханны анасын макъа сыфатха кийиргенлерин айтханды. Жалчыны акъыл сёзю хыйныны тешгенине къууанып, той этип, халкъны сыйлагъанды, саугъала юлешгенди. Жалчы кишини уа, башындан аягъына дери омакъ кийиндирип, эки ат жегилген арбагъа кёп ырысхы жюклеп, хуржунларын алтын, кюмюш ахчадан толтуруп, бизге ёмюрлюк къууанч келтиргенсе деп, юйюне ашыргъандыла.

Кёпе, жюреги къууанчдан толуп, кёп жол жюрюп, элине келе болгъанды. Юйюрюне тынгысыз болуп, жолда кетип баргъан адамгъа хапар соргъанды. Ол а аман ниетли, огъурсуз сёзлю киши кёре эдим. Анга: «Къатынынг эртте окъуна башха кишиге эрге барып, узакъ элге кетгенди, сабийлеринги ачлыкъ къысып, кимни юйюнде болса баш кечиндиреди»,-дегенди.

Кишини жюреги къыйналгъанды, тапхан ырысхысы да кёзюне кёрюнмей, башын алып, терс жанына кетер акъыл окъуна этгенди. Болсада сау жыл ишлеп, экинчи жыл алгъан акъыл сёзю эсине тюшюп, не болса да, юйюне жетерге ашыкъгъанды. Барса, къатыны, сабийлери да сау-саламат тура. Барысы да, узакъдан окъуна аллына чабып келип, къучакълагъандыла, тансыкълагъандыла.

Алай бла жалчы киши эки жыл ишлеп алгъан эки акъыл сёзюню хайырындан бай болгъанды, ырахат жашагъанды, сабийлерин аягъы юсюне салгъанды.