Татыулу эмда битеу къыралгъа белгили ашарыкъды

Мындан алгъа татыулу ашарыкъланы  сайлар мурат бла бардырылгъан битеуроссей  онлайн конкурсда таулу халкъны миллет хычини эм даражалы жерледен бирни алгъан эди. Сёзсюз, ол шартха  кёпле къуаннгандыла, миллет ашарыкъларыбызны андан да ары битеу къыралгъа белгили  этерча амалланы излеп башлагъандыла ол жаны бла ишлерин бардыргъан тири жашларыбыз бла къызларыбыз.

Газетни бетлеринде, аны сайтында да ол темагъа дайым эс бурулады, миллет ашарыкъларыбызны  тюрлюлюклерин басмагъа чыгъарсакъ, ол тарыхха тюшеди, келир тёлюлеге сакъланады. Ол иш  мындан ары да  бардырыллыкъды.

Шёндю уа хычинни юсюнден материалны басмалайбыз. Малкъар халкъда хант тепси хычинсиз болмагъанды. Алай хар тёреге неда байрамгъа энчи хычин этгендиле. Орам бла ётюп баргъан адам хычин ийис чыкъгъан юйге къайтмай къалмагъанды. Сёз ючюн, юй бийче къонакъгъа чакъырса: «Кел, хычинле бла сыйлайым», - деучю эди. Ол тёре бюгюн да къалмагъанды. Къарачай-малкъар халкъны  аш хазнасында   хычинни магъанасыны юсюнден   Абдуллаланы Марина хазырлагъан материалны басмалайбыз.

Къонакъны сюйген тиширыуну холодильнигинде хазыр тылы бла хычин ичле тургъандыла.  Таулу адамны юйюне билмей  тургъанлай къонакъ келип къалса, къой союп, этни отха салып болгъандыла. Жолоучу ачдан къыйналмаз ючюн, терк окъуна эт хычинле этип ашатхандыла. Алай къонакъны келлигин билген таулу этни биширип, хазыр этип сакълагъанды. Хант тепсиге этни биринчи салгъандыла, артда уа хычинле бла сыйлагъандыла.

Аны тёгереклигини эм хазыр этгенден сора тёртге кесгенини уллу магъанасы болгъанды. Тёгерек форма кюнню белгиси эди. Аны ичинде чалышхан таягъ а насыпны, кюнню белгисидиле. Анга «къынгыр къач» дегендиле. Къачны бла хычинни не байламлыгъы барды деген соруу тууады. «Къач» антны эрттегили жигитле жерде тёгерек, аны ичинде уа къынгыр къач ызлап, ортасында бир аякъларына тобукъланып, онг къолларын кёкюреклерине тийдирип, ант этгендиле. Дагъыда ант этгенле онг жауурунларында (жан орунларында) жор тамгъа кюйдюргендиле.

 Аны бла байламлы былайда Журтубайланы Махти келтирген бир шартны юсюнден айтыргъа сюеме. Буруннгу таурухха кёре, Меронвинглени тукъумларына (биринчи француз патчахны тукъуму) туугъан сабийледен патчахха жауурунунда неда жюрек тюбюнде къачы болгъан саналгъанды. Махтини оюмуна кёре, ол гуннла бла аланла Европаны уруш этип алгъан заманладан бери келгеннге ушайды.  Тарыхха кёре уа, гуннла да, аланла да болгъандыла бизни халкъны къуралыууну тамырында.

Эм сыйлыгъа эт хычин саналгъанды. Этни юлюш-юлюш этип, къанганы юсюнде балта бла ууакъ туурагъандыла, анга ич жау неда къой къуйрукъну  жауун, кереклисича бир туз, чибижи, сохан къошуп къатышдыргъандыла.

Кийик эт, белгилисича, бизни халкъда эм сыйлыгъа саналгъанды. Аны ючюн кийик этден этилген хычинле да бек сыйлы къонакъланы алларына салыннгандыла.

Къарачайны Хурзук элинде уа бир жол жангы келинни жумарукъ этден окъуна этилген хычинле бла сыйлап, алай бла аны намысын кётюргендиле. Анга биринчи сабийчик, къызчыкъ, туугъанда, Джумарукъ атны бергендиле.

Къарачайда хычинлени жаланда жауда биширгендиле, уллу къазаннга кёп жау къуюп, бир ненча хычинни биргелей. Эт хычинле кеслери да жаулу болгъанлыкъгъа, жау салмай ашамагъандыла.

Алай хычинлени араларында да болгъанды патчах. Анга кърым хычин саналгъанды (индюк-кърым тауукъ). Аны кёбюсюнде Къарачайда, Бахсан ауузунда хазырлагъандыла, Кърым хычинни тойлада киеу жаны келинни жууукъларына сыйгъа къошханды. Бу хычинни ичине салгъан затла он тюрлюге жете эди, къат-къат салып. Сёз ючюн алгъа эт, аны юсюне  бал салынады  (кийик бал болса бек иги), чий сют  баш къошулуп этилген бишлакъ, балны ичинде тургъан  бишген къатханла, бишген пиринч эм башха затла. Тылыны ачытхы эм жумуртхала бла басхандыла. Бир къаты жайып, аны юсюне ичин салып, экинчи къаты бла жабып, тёгерегин чимдигендиле.   Къуйрукь жауда уллу чоюнну ичинде, мыдыхны юсюнде, акъырын эки жанын да биширгендиле. Аны мажаргъан къыйын болгъаны себепли, хар   тиширыуну да жетишмегенди анга фахмусу. Аны эте билгенни сыйлы кёргендиле.

Малкъарда уа, эт хычинден сора, дагъыда бишлакъ бла,  картоф бла,  чюгюндюр, къозу къулакъ (щавель), дугъума, мурса эм башха хансла бла этгендиле. Башха халкълада мынга ушагъан ашарыкъла болса да, биздеча сыйлы кёрмегендиле.

 XVIII ёмюрде французлу де Ла Мотрэ алай жазгъанды: «Ала (таулула) мени бек татыулу алма хычинле бла сыйлагъандыла». Бу аламат алма хычинни къалай этилгенини юсюнден манга Акъ-Сууда жашагъан Таумырзаланы   Налжан айтханды. Аны бла да шагъырей этерге сюебиз.

Эки кило уннга эки жумуртха, бир стакан бал туз, жарым литр чий сют баш, жарым литр сют, эки жюз грамм сары жау, туз эм ачытхы салып, жумушакъ тылы басадыла. Ачыгъандан сора, жайып, ичине алмаланы туурап, башына эки юч къашыкъ бал салып, экинчи къат бла жабып, тёгерегин чимдирге керекди. Хычинни ортасын азчыкъ кесип, къайырыгъыз. Сора, табагъа жау сюртюп, хычинни ары салып, кёпмеге къоюгъуз. Кёпгенден сора жумуртханы сарысын бал туз бла чайкъап, жабып, духовкада биширигиз. Бу хычинни ичине алмаланы орунларына къатханла  къошулсала да, хаталары жокъду.