Бий-Мырзаны къаласы

Баргъаны. Аллы 131-чи номердеди

Бий-Мырза, Салал айтхан ырандан къутулуп, ол бекленип тургъан жерге къарагъанды. Огъары экеу олтуруп солурча бир тырхыкъны эслегенди. Салал тургъан жерге ётерге уа онг жокъ. Кёнделени эки къулач, бийиклиги тёрт къулач болгъан сыйдам бетден Салалны къалай ётгени сейир эди.

Ахыр кючюн жыйып, Бий-Мырза тырхыкга чыгъады да, алайдан Салалгъа аркъанны къыйырын атады. Алай не бурулургъа, не теберге къарыуу болмагъан жаш аны туталмайды. «Салал, мен аркъанны къыйырын илинмек этип атарма, сен а къолунгу ёрге тутуп, анга кирмеге къоярса», – деп, аркъанны экинчи да атады, алай, арыгъан къол ёрге да не кётюрюлсюн! 

– Алай эсе, жаным, мен илинмекни башынг таба атарма, сен а къоркъгъан этме, бош къолларынг бла къаты тутуп, мен тартхан жанына мыллыгынгы атарса, ёлтюрмем сени, жанчыгъым. Тартып къатыма чыгъарсам, жанынга къоркъуу болмаз, – деп ангылатады Бий-Мырза.

Алтын ай ёрге келгенди. Энди Бий-Мырза тургъан тырхыкдан Салал болгъан жерге ауана тюше башлагъанды. Заман ётюп барады, тюбюндеги адамла жарсыйдыла. Абай къалада Салалны анасыны жилягъан тауушу Бий-Мырза тургъан тырхыкга да жетеди. Бийчени сарнауу жаш жюрекни тарайды, аны санлары бютюнда бошланып башлайдыла.

– Салал, ай аман сен, башынгы алгъаракъ тут да, илинмекге тюшмеге къой, мычытмай тартып алайым, – дегенди Бий-Мырза.

Ючюнчю кере илинмекни атып, Салалны башына кийиргенди да, тартып башлагъанды. Алай, уюгъан къолла кётюрюлюп, къыл аркъандан тап тутаргъа да хазна къарыу тапмайдыла. Андан ары сакъларгъа заман жокъ, энди бошалгъан санла  тёнгекни кётюралмай, жаш къаядан кетерге боллукъду.

Къарап къарагъынчы, Салалны тартып тырхыкга чыгъаргъанды. Жыжым буугъан боюнун бошайтып, эрттенликден бери суу тиймей тургъан тилине къая кертмени суучугъун тамдырды. Анда эси азгъан жаш жайыкъгъанды. Кёзлерин ачып, ётюп баргъан айгъа къарагъанды. «Саума да, Мырза?» – дегенни айтып, жаш шошайгъанды. Саулукъну, мархабатлыкъны сезген санла бошайып, Салал къая ыранда татлы жукълап къалады.

– Ой, адамла! Юйлеригизге барыгъыз! Салалны къутхардым. Бюгече былайда къалайыкъ. Эрттен бла тюшербиз, – деп къычырды Бий-Мырза.

Андан сора Бий-Мырзаны бла Абайланы араларында уллу шуёх жашау башланнганды. Абайладан адам келмей, Бий-Мырзада Салал болмай, бир кюн да озмагъанды. Бий-Мырзаны жашы Толан Салалны туугъан къарындашы кибик кёргенди. Бир аякъдан бушто ашап, бир сауутдан боза ичип ёсгендиле. Салалны Асыл деген ариу эгечи да Толанны сюйгенди. Ишни алайгъа кетгенин Бий-Мырза да сезгенди.

«Ол ахшыды. Сюймекликден иги не зат барды! Сюйсюнле. Заман жетсе, Асылны келин этерме. Туугъаным, туудугъум да болуп, жарсыусуз жашарбыз. Атамы атасы Къарайттыны жети жашындан ёлет ауруудан атам къалгъанды. Ол да, атасыча, уллу юйюр жаяргъа кюрешгенди.  Алай болалмады. Тамата къарындашым Къагъанакъ бла мени кичим Орта къаядан кетип ёлгендиле. Аладан туууп бирер-экишер жаш бардыла. Ма олду энди тукъумуму тамыры. Шёндю бу къалада  жыйырмадан артыкъ жан барды. Ол да игиди. Энди аланы къаты сакъларгъа керекди», – дегенди кеси кесине Бий-Мырза.

Бир жол Абайланы Салам-Герий жашы бла Бий-Мырзагъа къонакъгъа келгенди. Кёп да олтуруп, ашап, ичип бошагъандан сора, кетер заман жетгенди.

– Бий-Мырза, малынг кёпмюдю, къалайлада турады? – деп соргъанды Салам-Герий.

– Тейри, барды мал. Сукан башында мингден артыкъ къой, эки жюз ат, аллай бир да ийнек, былтыр, быйыл туугъан тёлюлери да турадыла, – дегенди Бий-Мырза.

Айырыла туруп, Салам-Герий жууукълукъну къаты тутаргъа кереклисини юсюнден айтханды. Артыкъ малны, жюнню, терини да бирге сата турургъа оноулашхандыла. Хоугамланы, Гюлчюню да сугъарып, биченин ишлеп, сабанын сюрюрге келишгендиле.

– Жашым, кетдик энди, – деп, ол Салалгъа сёлешди.

– Атам, бармайма мен. Мында къалама. Толан бла уугъа барлыкъма, – деп таукел айтханды.

– Угъай-угъай, кетмей амал жокъду бюгюн. Башха кюн келирсе да, барырса, – дегенди атасы.

– Угъай, атам, мен бюгюн сени бла бармайма. Къаты болуп кюрешме. Толан бла уугъа  барлыкъбыз, – дегенди дагъыда Салал.

Жашын кеси бла элталмазлыгъын ангылагъандан сора, Салам-Герий кетгенди.Салал ингирде окъуна Толанны да алып, уугъа барама деп чыкъгъанды.

Кече Къазан къая башында, шыякылада къалгъандыла да, уяннганда уа:

– Бир аман тюш кёрдюм, – дегенди Салал, – Сизни къалагъыз кюе, ичинде адамла тышына чыгъалмай жиляй, аланы къутхарыргъа уа киши да жокъ. Къоркъуп уяндым.

– Хоу бир да. Тюш ётюрюкдю. Анга ийнанып боламыды, – деди Толан.

– Ётюрюк болургъа да болур. Келчи, къая башындан бир къарайыкъ, – деп, экиси да къая башындан къарагъанда, къала аллында кюе тургъан юйлени кёрдюле.

– Кел, чабайыкъ, сау къалгъаны иш бар эсе, къутхарайыкъ, – дегенни айтды ахы кетген Толан.

– Угъай, энди ары барып биз этерик жокъду. Алагъа болуру болгъанды. Ала барысы да юй ичинде кюйгендиле. Андан эсе манга тынгыла, – деп, Салал, жиляй тургъан Толанны жапсырыргъа кюрешгенди. – Биз ары барсакъ, экибизни да анда сакълап тургъанла ёлтюрлюкдюле. Манга тынгыла. Ишни къалай болгъанын айтайым:

– Бизде кишиле сизни малыгъызны, мюлкюгюзню алыргъа оноу этген эдиле. Бий-Мырзаны жаны саулай аны этерге кишини къолундан келлик тюйюл эди. Бетден-бетге тюбешип да аны хорларгъа адам базынмагъанды. Андан сора ма бу эрттенликни сайлагъандыла. Сизникиле татлы жукълап тургъанлай, уллу юйню эшигин тышындан ташла бла бегитип, от салгъандыла. Адам къачып къутулса деп, ёлтюрюрге сакълап тургъандыла.  Алай, къачабыз деп да хазна адам кюрешген болмаз.

Мен жаным кибик кёрген Бий-Мырзаны ёлтюргенин атама бир заманда да кечмем, ол юйге къайтып бармам. Терсликлерине жолугъурла. Биз а терк кетерге керебиз.

Жашла экиси да Саугам сыртла бла Суканнга аууп, Бий-Мырзаны жалчыларына келгендиле. Анда ишни болушун билдирип, табылгъан малны Хызны-Башына ашыгъышлы сюргендиле. Андан Дюгерге аугъандыла.

Салам-Герий, эки жашны да уугъа кетген сунуп, бир ай жарым излетгенди. Артда аланы Дюгерге къутулгъан хапарларын эшитгенди.

Бир талай заман ётгенден сора, Салал бла Толан келип, Асылны алып къачадыла. Алай бла Асыл бла Толан Дюгер тауларында юйдегили болуп тохташадыла. Салал да анда къатын алып, жашап къалады. Абайланы тукъум Дюгерде ма алай бла жайылгъанды.

Андан сора бир он жылдан эки атлы акъ къаланы къатында атларын да къантарып, олтуруп тургъанлай, бир сюрюучю жашчыкъ, келип: «Бу къала кимники болгъанын билемисиз?» – деп соргъанды.

Анда айтханды Салал:«Сен гитче заманда, Абайлада Салам-Герий деген бир огъурсуз киши болгъанды. Ол кесинден онглуну, озгъурлуну бир да кёрюп болмагъанды. Бу къаланы иесини малы аны тынчлыгъын алгъанды. Жалчы тутуп да, мал ёсдюрюп да нек къыйналама, хазыргъа ие болуп къалсам а, деп тюшгенди аны эсине. Бир жол, ма бу къаланы адамлары татлы жукълап тургъанлай, алларын къаты бегитип, Салам-Герийни адамлары къала аллында юйге от салгъандыла. Бу къаланы иеси, аты айтылгъан Бий-Мырза, ким этгенин билип: «Салам-Герий, бизни къыра эсенг да, ууакъ сабийлени чыкъма къой, Тейрини къулу эсенг», – деп тилегенди. Таш жюрекли Салам-Герий тынгылап къойгъанды».

– Ол тукъумдан адам къалгъанмыды? – деп соргъанды жашчыкъ.

– Къалгъанды бир жигит. Жерге урлукъ бир тюшсе, аны не сууукъ, неда къургъакълыкъ хорлаяллыкъ тюйюлдю. Бир кюнде ол тамырланып, тирлик берир. Къалгъанды аны бир жашы. Бу тауладан ары аууп, дюгерлиле жашайдыла. Ол да ары кёчюп, къатын алып, анда жашап турады. Алай аны туууп ёсген жеринден кёлю кетмейди. Кече жукъласа, кюндюз уянса да, туугъан журту эсиндеди…

Толан, туруп бир сыннган билеуню къолуна алып, ары да, бери да айландырып, кёп къарады. Сора, жилямукъларын женги бла сюрте, аны къоюнуна сукъду. Атасыны: «Тобукъланма, жашым, тобукъланма. Сен жигитсе», – деучюсю эсине тюшдю. 

– Хапаргъа кёре, Салам-Герий къаядан кетип ёлгенди, – деди Салал, – Къызыны да къайры кетгенин билмей.

– Анга да былайды деп айталлыкъ тюйюлсе. Ачы болса да, ол къадар эди. Алай бир ашны ашагъан экеу мал-мюлк ючюн бир бирин ёлтюрюр кюннге къалай жете болурла? Олду мени хайран этген, – деди Толан.

Салал аны сёзюне жууап бермеди.

– Жашчыкъ, атангы жаны ючюн, Боташланы Бий-Мырзаны унутма. Былайгъа келгенинг сайын, аны эсинге тюшюре тур. Ол да кёлге асыуду. Аргъы дунияда тёре бар эсе, атын эшитсе, къууаныр кеси да. Андан сора биз алагъа этерик энди жокъду, – деп,

Салал кетип баргъан сюрюучю жашчыкъны ызындан къычырды.

Суканда Боташ баула, Боташ таш деп Боташланы тургъан жерлери бардыла. Бу къала уа Боташланыкъыды. Бюгюн Дюгерде жашап тургъан Боташлары Бий-Мырзаны жашы Толандан жайылгъандыла.

Къарачайлылада, малкъарлылада, къабартылылада да бардыла Боташлары. Ала бла Дюгердегиле башхадыла. Аланы айыра билирге керекди.

Басмагъа Таппасханланы Аминат хазырлагъанды.
Поделиться: