Ол назмула да жаза эди

Жылдан-жылгъа кёп ахшы адамлары бла ёхтемленеди бизни уллу къыралыбыз Россей. Аладан бири Михаил Васильевич Ломоносовду - биринчи орус алим, физик, химик, астроном, естествоиспытатель, философ, литератор, тарыхчы, художник… Къайсы бир фахмусун айтхын аны – илмуда, адабиятда, маданиятда, санатда да ыз къойгъан элли адамны?! Аны илмуда ачхан жетишимлери жаланда Россейни угъай, саулай дунияны да айныууна себеплик этгендиле.

Михаил Ломоносов 1711 жылда 19 ноябрьде Архангельский губернияда Денисовка элде туугъанды. Аны атасы Василий Дорофеевич, башха эллилерича, чабакъ тутуу бла кюрешгенди. Аны кесини чабакъ тутаргъа жюрюген къайыкълары болгъанды. Анасы Елена Ивановна Сивкова уа орус эфендини къызы эди. Анасы эртте ёлюп, Ломоносов ёксюз къалгъанды. Сабийлигин эсгергенде, ол кесини бек насыплы заманына 9-10-жыллыгъында атасы бла тенгизге чыкъгъан кюнлерин санагъанды. Башха насыбы уа – къара таныгъан, интеллигент анасы аны окъургъа юйретген эди. Аны биринчи китаплары «Арифметика» бла «Грамматика» болгъандыла.

Онтогъузжыллыкълай ол, атасындан эркинлик алып, Москвагъа кетгенди. Анда Михаил Васильевич беш жыл жашагъанды. Ол заманны ичине Славян-грек-латынь академияда окъугъанды, кёп тюрлю илмулагъа жол ачханды.

1735 жылда, иги окъугъаны себепли, аны Петербургга Академический университетге кёчюргендиле. Аны бошагъандан сора уа Германиягъа жибергендиле. Анда Михаил Ломоносов билимли устазладан математикадан, физикадан, философиядан, химиядан дерсле алгъанды. Тау ишлени эм металлургияны юсюнден аны билим алай тынгылы болгъанына сейир этерча эди. Алай а аны бек сюйген илмусу химия эди.

Тыш къыралда ол беш жыл чакълы тургъанды. Андан къайтхандан сора, Михаил Ломоносов атын кенгнге айтдыргъанды – ол химиядан биринчи орус профессор болгъанды. Ол физика илму бла да кюрешгенди. Латин тилде илму ишле жазгъанды. 1748 жылда Ломоносовха деп Россейде биринчи орус химия илму-излем лаборатория  ачадыла.

В 1755 жылда уа ол кюрешип, Москвада университет ачдыргъан эди. Жаланда байлагъа деп угъай, бола келгенича, анда жарлылагъа да окъур онг берилгенди. Бусагъатда ол университет Ломоносовну атын жюрютеди. 1759 жылда уа ол къолайсызлагъа деп гимназия да ачдыргъанды.

Аны филологиядан, тарыхдан, химиядан, физикадан, астрономиядан, башха илмуладан, адабиятдан да кёп тюрлю илму ишлери барды. Ала бла ызындан келген алимле бюгюн да хайырланадыла. Дагъыда ол одала, поэмла, эпиграммала, трагедияла жазгъанды.

Белгили орус назмучу А.С.Пушкин Ломоносовну юсюнден: «тарыхчы,  риторик, физик, механик, химик, минералог, художник эм назмучу», – деп, къысха сёзюнде алай айтханды. Ол аны багъалагъаны, анга бийик сый-намыс бергени бир къауум архив къагъытлада жазылыпды.

Кертиси бла да, Михаил Ломоносов аллай адам болгъанды – Россей къыралын окъуулу да, бай да этерге итиннген, ма ол излем бла жашауун билим алыргъа, жангы илму жетишимле этерге жоралагъан. Сёз ючюн, ол миялаланы тюрлю-тюрлюлерин чыгъаргъанды, аллай фабрика окъуна къурагъанды къыралда; физикадан жылыуну, электричествону юсюнден жорукъланы ачханды; астрономияда сынау ишле бардыра, Венера планетада атмосфера болгъанын ачыкълагъанды; метеорологияда бюгюн да хайырланылгъан барометрни тюрлю-тюрлюлерин ишлегенди; Россейде география илмуну мурдорун салгъанды. Минерология жанын алсанг, бизни къыралда болгъан минералланы жыйып, аладан каталог этгенди. Адабият жанрланы билгенди, кёп зат жазгъанды, тарых илму бла да кёп кюрешгенди. Белгили кесаматчы В.Г. Белинский аны юсюнден: «Бизни литературабыз Михаил Ломоносовдан башланады», – дегенди. «Россей грамматиканы» да автору Михаил Васильевич болгъанды.

Ол аламат алим, аллай адамла уа жюз жылдан бир тууады дейдиле, 1765 жылда 15 апрельде ёлгенди. Петербургда асыралгъанды.

***

Кюндюзгю дауур тохтагъанлай,

Сюрюучюча кийинип, бёрю,

Къолуна да таякъ алгъанлай,

Белине зырнай^[1] къысып кёрдю.

Букъдуруп къулагъын къалпакъгъа,

Агъачны атланды жашырын,

Бара кетип, чыкъды жалпакъгъа,

Келгенден къой-къозу ашары.

Къалкъыгъан эди да сюрюучю,

Аллалыкъ эди къайсын сюйсе,

Алай ол а – омакъ кийиучю,

Мычыды, хапар-таурух кюсей.

Сёлешеме деп, ачды ауузун,

Сёзю чыкъмай, улуп башлады.

Сюрюучю жаш, олсагъат туруп,

Бёрюге ачыулу атлады.

Къазыгъы бла урду да, жетип,

Богъурдагъындан алды аны.

Бёрюню къойду халек этип,

Къоркъгъандан, чыгъа эди жаны.

Чырмашды да женгде, этекде,

Талашырча болмады бёрю.

Сюрюучю уа ол эс этерге

Кийимин, терисин да сойду.

ххх

Мен сизге санагъан хапарны

Магъанасы къысхады къайда:

Дуньягъа бёрюлей туугъанны

Сылтау азды тюлкю сунаргъа. 

ххх

Озуп кетген заманлада

Сейир этгендиле халкъла

Отну жарыкъ жаннганына,

Аны къарыу алгъанына,

Ол эрите билгенине,

Жылыу, къууат бергенине.

Тюз ол тейрича, табынып,

Кёкден келгендиле алып

Деп, къурагъандыла таурух.

Анда уа бир адам урлукъ –

Аты да Прометей болгъан.

Ма ол эди отну алгъан

Бийик кюнден, чыгъып кёкге,

Берир ючюн бизге – жерге.

Аны ючюн чекди азап –

Прометейни тутуп, къыйнап,

Зевс деген ол баш тейри,

Къая бетде тагъып, керди.

Къушла жыртадыла аны,

Ташны къызыл этди къаны.

Ол ынчхайды алайда,

Сынжыр къысады къаягъа.

Жашау къыйынды, айыплы!

Таурух анданмы жайылды,

Жууарса деп, этсенг гюнях,

Поэт алай тизди жомакъ.

ххх

Эринлерим – Аллах оноуунда.

Аны бла мен эте кирдим ушакъ.

Акъылымы керти болумундан

Сырларымы игиди санасакъ.

Жырлап айтырма мен оюмуму –

Ушамайды ол тёрели жыргъа!

Жулдузладан бийик болуруму

Сюйдюм. Анда булутча учаргъа.

Жерде эншгеликден чыгъып кёлюм,

Кёкню жолу болду мени жолум.